Opowiadanie o uczcie wystawionej przez ostatniego króla babilońskiego Baltazara (555-539 p.n.e.), zapisane zostało na kartach księgi proroka Daniela (Dan 5,1-30), której ostateczna redakcja przypada na lata 170-160 p.n.e., a więc na okres machabejski. Pod postacią Baltazara (a także wcześniej opisywanego w księdze Nabuchodonozora) i jego dworu należy dopatrywać się niedwuznacznych aluzji do Antiocha IV Epifanesa i okresu panowania Seleucydów i Lagidów w biblijnej ziemi obiecanej. Dzięki temu zabiegowi autor przedstawia swym czytelnikom duchowy komentarz do wydarzeń mu współczesnych. Opowiadanie zamieszczone zostało w haggadycznej części księgi, napisanej w języku aramejskim (Dan 2,4b-7,28)[1]. Nić narracji przebiega następująco: podczas uczty wystawionej przez Baltazara, w której nie zabrakło akcentów bałwochwalczych, ukazała się nagle biesiadnikom tajemnicza ręka piszącą na pałacowej ścianie słowa: mene, mene, tekel ufarsin. Nikt ze znanych królowi mędrców nie potrafił odczytać ich znaczenia. O wyjaśnienia więc poproszono Daniela, Hebrajczyka uprowadzonego do niewoli babilońskiej około 606 roku p.n.e., który cieszył się sławą proroka. Daniel interpretuje inskrypcję jako zapowiedź upadku króla Baltazara i jego dworu.
Ręka pisząca na ścianie
Znak zapytania zawarty w tytule poddaje w wątpliwość, czy rzeczywiście autor biblijny ma na myśli boską rękę, skoro tekst opowiadania wyraźnie mówi o ręce człowieka: „Ukazały się palce ręki ludzkiej i pisały za świecznikiem na wapnie ściany królewskiego pałacu” (Dan 5,5). Przynajmniej trzy racje przemawiają za pozytywną odpowiedzią. Pierwsza to powszechne przekonanie ludów semickich, że bóstwo przejawia swą moc lub interweniuje w dzieje ludzkości często przez pośrednictwo człowieka[2]. Drugiego argumentu dostarcza sama narracja. Tłumacząc królowi znaczenie wypisanych słów, prorok Daniel wyjaśnia: „To On [Bóg] posłał tę rękę, która nakreśliła to pismo” (5,24). Trzeci wreszcie powód, dla którego rękę piszącą na ścianie utożsamiono z manus Dei zaczerpnięty jest z tradycji interpretacji judaistycznej i chrześcijańskiej tej narracji, która przyjęła tę identyfikację na zasadzie pewnego uproszczenia czy skrótu myślowego.
Bez wątpienia teologiczne znaczenie symbolu manus Dei związane jest z ideą mocy Bożej. O ile w języku hebrajskim rzeczownik yad„. oznacza rękę, to w aramejskim jego drugie znaczenie oscyluje wokół pojęcia mocy i władzy. Zwrot „oddać w [czyjąś] moc” występuje np. w Dan 2,38 w formie: yehab beyad; w tym samym kontekście odczytać należy zwrot „wyrwać z czyjejś mocy” (šêzîb min-yad; Dan 3,15). Ponieważ obydwa te zwroty występują w bezpośrednim kontekście perykopy opowiadającej o uczcie Baltazara, można w jej interpretacji przyjąć i ten odcień znaczeniowy terminu yad„. Moc i władza Boga przejawia się w wymierzaniu sprawiedliwości. Egzegeci mówią o sprawiedliwości nagradzającej i karzącej. Niejednokrotnie obydwa te aspekty przejawiają się w jednym i tym samym działaniu Bożym. Kara wymierzona narodom uciskającym Izraela jest jednocześnie nagrodą dla samego narodu wybranego. O karzącym działaniu ręki Boga wspomina udręczony Hiob: „Stałeś się dla mnie okrutny. Uderzasz potężną prawicą” (Hi 30, 21). Z podobnym przejawem karzącej sprawiedliwości Bożej, aczkolwiek już nie w wymiarze indywidualnym, lecz społecznym i politycznym, czytelnik ma do czynienia w narracji księgi Daniela. Moc (ręka) Boga dosięga króla zaborczego Babilonu, Baltazara, i jego naród, i wymierza mu sprawiedliwość. Użycie motywu manus Dei wydaje się tu posiadać także odcień ironiczny, albowiem w innym miejscu to właśnie władcy uciskający Izraelitów chlubią się siłą swych rąk. Według relacji Izajasza, król asyryjski Tiglat – Pileser miał mówić o sobie: „Działałem siłą mej ręki i własnym sprytem, bom jest rozumny. Przesunąłem granice narodów i rozgrabiłem ich skarby, a mieszkańców powaliłem jak mocarz” (Iz 10,13).
Motyw manus Dei na kartach Starego Przymierza często używany bywa w kontekście jurydycznym. Wspomniano już o tym, że moc Boga, przejawiająca się w działaniu Jego ręki, służy wymierzaniu sprawiedliwości. Obie te idee: mocy i sprawiedliwości, złączone z motywem manus Dei, zapisał psalmista w słowach: „Ty masz ramię pełne potęgi, mocna jest ręka Twoja i prawica Twoja wzniesiona. Podstawą Twego tronu jest sprawiedliwość i prawo, przed Tobą kroczą łaska i wierność” (Ps 89,14-15). W opowiadaniu o uczcie Baltazara ręka Boża jest nie tylko przejawem Jego mocy, ale łączy się ściśle ideą sprawiedliwości prawnej. Napisane na ścianie słowa mene, mene, tekel, ufarsin należą bowiem do biblijnej terminologii jurydycznej. Terminologia ta w znacznej mierze ukuta została przez tradycję deuteronomistyczną, która oprócz źródeł jahwistycznego, elohistycznego i kapłańskiego, leży u podstaw powstania Pięcioksięgu. Dosłowne tłumaczenie napisanych przez rękę słów wskazuje na dwa imiesłowy bierne (mene i tekel to policzony i zważony) oraz jeden imiesłów czynny (ufarsin – dzielący, liczba mnoga), który jednak w interpretacji Daniela również przybiera formę pasywną (podzielony – por. 5,28)[3]. Zmiana ta dokonana została być może dla motywów fonetycznych, gdyż fares w swym brzmieniu przypomina nazwę państwa Persów; królestwo Baltazara miało być bowiem podzielone, jak tłumaczy Daniel, pomiędzy Medów i Persów.
Obraz, którym jest ręka Boga (manus Dei), nakreślony przez autora księgi Daniela uzupełniony zostaje użyciem czasownika iktb (pisać; 5,5), który na kartach Starego Testamentu wiąże się z tradycją nadania Prawa Izraelowi. Dekalog został najpierw napisany (btk) na dwóch kamiennych tablicach przez samego Boga. Po grzechu idolatrii, który miał miejsce u początków wędrówki Izraelitów przez pustynie po opuszczeniu Egiptu (ok. 1200 p.n.e.), czynność ta zostaje powtórzona przez Mojżesza. Prawo zapisane zostało na kamiennych tablicach, gdyż miały one okazać się materiałem trwałym. Trwałość ta gwarantować miała nieustanną obowiązywalność Prawa. Ponieważ jednak Izraelici często odwracali się od jago nakazów, zwłaszcza wtedy, gdy popełniali najcięższy grzech, grzech bałwochwalstwa, Jahwe podejmuje inicjatywę zawarcia nowego przymierza. Zapowiedź nowego przymierza, zapisana przez Jeremiasza, wyrażona została za pomocą tego samego czasownika btk, z tym, że „materiałem” piśmienniczym mają być już nie kamienne tablice, lecz ludzkie serce, w którym według Biblii, dokonywać ma się nawiązanie intymnej więzi z Bogiem: „takie będzie przymierze, jakie zawrę z domem Izraela po tych dniach – wyrocznia Pana: umieszczę me prawo w głębi ich jestestwa i na ich sercu wypiszę je. Będę ich Bogiem, oni zaś będą mi narodem” (Jer 31,33). Na zasadzie analogii uznać można, że słowa mene, mene, tekel, ufarsin, które pojawiły się na ścianie pałacu Baltazara, mają nieodwołalną moc dekretu prawnego.
Interpretacja obrazu, którym jest ręka Boga (manus Dei), przedstawionego w księdze Daniela 5,1-30 łączy w sobie trzy elementy: symbolikę mocy Bożej, ideę wymierzenia sprawiedliwości oraz aspekt jurydyczny. Obraz ten mówi (imago narrat), że moc Boża wymierza sprawiedliwość, i że wyrok ten ma charakter prawny, jest więc definitywny i nieodwołalny.
Paralele biblijne
Wymienione powyżej trzy aspekty interpretacyjne obrazu manus Dei odnajdują swe paralele zarówno w środowisku biblijnym, jak i w pozabiblijnym świecie mentalności semickiej. Elementy łączące z narracją księgi Daniela znaleźć można w tradycjach o nadaniu Prawa, zamieszczonych w Księdze Wyjścia. Również tutaj motyw manus Dei złączony jest tu w użyciem czasownika ktb. Opis teofani na Horebie kończy się stwierdzeniem: „Gdy [Bóg] skończył rozmawiać z Mojżeszem na górze Synaj, dał mu dwie tablice świadectwa, tablice kamienne, napisane palcem Bożym” (Wj 31,18). Dalszy opis zachowania Mojżesza podkreśla fakt boskiego pochodzenia inskrypcji Dekalogu: „Mojżesz zaś zszedł z góry z dwiema tablicami Świadectwa w swym ręku, a tablice były zapisane na obu stronach, zapisane na jednej i na drugiej stronie. Tablice te były dziełem Bożym, a pismo na nich było pismem Boga, wyrytym na tablicach” (Wj 32,15-16). Ten sam akcent zamieszcza autor księgi Powtórzonego Prawa, gdy w usta Mojżesza wkłada następujące słowa: „dał mi Pan dwie kamienne tablice pisane palcem Bożym. Były na nich wyryte wszystkie słowa, które wyrzekł do was Pan na górze spośród ognia w dniu zgromadzenia” (Pwt 9,10). Po odstępstwie Izraela polegającym na wprowadzeniu kultu złotego cielca, za wstawiennictwem Mojżesza dochodzi do odnowienia przymierza. Wtedy to już nie Bóg, lecz sam Mojżesz, w autorytecie Najwyższego Prawodawcy, wypisuje słowa przymierza: „Pan rzekł do Mojżesza: Zapisz sobie te słowa, gdyż na podstawie tych słów zawarłem przymierze z tobą i z Izraelem” (Wj 34,27).
Fragmenty biblijne, w których obraz ręki Boga łączy się z ideą mocy zasygnalizowano już wyżej. Dołączyć należy do nich jedną z najstarszych i najpiękniejszych zarazem pieśni Starego Testamentu, opiewającą Boga za wyzwolenie Izraela z niewoli egipskiej. Motyw ręki, przez którą przejawia się moc druzgocąca przeciwnika, powraca w niej kilkukrotnie: „Uwielbiona jest potęga prawicy Twej, Panie; prawica Twa, o Panie, starła nieprzyjaciół” (Wj 15,6); „Prawicę swą wyciągnąłeś i pożarła ich ziemia” (Wj 15,12); „Wobec siły ramienia Twojego stali się jak kamień” (Wj 15,16).
Paralele pozabiblijne
Obraz ręki Boga, którego znaczenie bliskie jest znaczeniu zawartemu w narracji księgi Daniela, spotkać można poza Biblią u ludów starożytnego Bliskiego Wschodu zarówno w przedstawieniach ikonograficznych, jak i w literaturze. W Egipcie znane są przedstawienia bogów i ludzi z insygniami władzy (berło), mocy (włócznie), z narzędziami piśmienniczymi lub mierniczymi (zwłaszcza waga). W ten sposób reprezentacje rąk Ozyrysa czy faraonów symbolizują moc, sprawiedliwość i sąd, a więc elementy zawarte w obrazie dłoni piszącej na ścianie, zarysowanym w księdze Daniela. Wartym podkreślenia jest fakt, że przedstawienia te niejednokrotnie nie prezentują całych postaci, lecz pojawia się na nich sama ręka.
Wiele paralel do zaproponowanej powyżej interpretacji obrazu manus Dei przynoszą odkrycia zwojów w grotach skalnych w pobliżu Morza Martwego. Wiele fragmentów łączy motyw ręki z nadaniem Prawa. Reguła Zrzeszenia wspólnoty z Qumran została spisana „w celu czynienia tego, co dobre i sprawiedliwe przed Nim [Bogiem], jak zostało przekazane przez rękę Mojżesza” (1QS 100). W innym miejscu reguła stwierdza: „To jest nauka Prawa, które On [Bóg] nakazał przez ręce Mojżesza” (1QS 164). Treść zwojów qumrańskich łączy obraz ręki Bożej z ideą sądu i wymierzania sprawiedliwości. Ta sama Reguła Zrzeszenia głosi: „Uświadamiam sobie, że w Jego ręku leży sąd nad wszystkim, co żyje” (1QS 238). Motyw ten zostaje potwierdzony w hymnach napisanych na użytek wspólnoty: „W Twoim ręku jest sąd nad wszystkim” (1QHodayoth a); „Wiem, że prawda jest na Twoich ustach, a sprawiedliwość w Twoim ręku” (1Qhodayoth a). W podobnym tonie utrzymane są słowa Modlitw Świątecznych: „Twoja prawica [to] napisała, aby znali nakazy chwały i wiecznotrwałe czyny” (1Q Festival Prayers 34). Pieśni Szabatowe łączą obraz ręki z motywem sądu i sprawiedliwości: „Oni [duchy sprawiedliwości] czynią przystępną Jego wiedzę, według sądu Jego ust i Jego obwieszczeń, kiedy Jego mocna ręka zwraca się ku sądowi i nagrodzie” (4Q ShirSabb a). Tradycja ta przedostała się z biegiem czasu do Talmudu: „W Jego ręku jest płomienne prawo dla nich” (Berachoth E 6a). Sam Talmud zresztą potwierdza interpretację napisu dokonaną przez Daniela, w której widzi zapowiedź sądu nad Baltazarem i jego królestwem (Sanhedrin 22a).
Konkluzja
Symbol ręki w Starym Testamencie posiada wiele odcieni znaczeniowych. W opowiadaniu o uczcie wystawionej przez Baltazara (Dan 5,1-30) czytelnik odnaleźć może trzy z nich. Owo wyobrażenie ręki Bożej mówi (imago narrat). Ręka pisząca na pałacowej ścianie symbolizuje moc Boga, zapowiada sąd nad bałwochwalczym władcą i jego królestwem oraz gwarantuje nieodwołalność tego wyroku, jak nieodwołalne są prawa ustanowione przez Boga. Dwa ostatnie aspekty łączą się ze sobą nierozerwalnie, gdyż celowość prawa leży przecież w wymierzaniu sprawiedliwości. Taka interpretacja znaczenia obrazu jest potwierdzona zarówno przez paralele biblijne (zwłaszcza tradycje o nadaniu prawa i wyjściu Izraela z Egipt) oraz pozabiblijne (ikonografia egipska i manuskrypty z Qumran).
[1] Rdzeń księgi powstał w języku hebrajskim, natomiast wtórnokanoniczne dodatki znane są jedynie po grecku (3,24-90; 13-14).
[2] “In some instances divine power can be mediated through human hands, being conveyed from the deity to the recipient through an agent”; P.R. Ackroyd, yad, TDOT V, wyd. G.J. Botterweck, H. Ringgren, Grand Rapids, Michigan 1986, 419.
[3] R. Jamieson, A.R. Fausset, D. Brown, A Commentary on the Old and New Testaments, II, Peabody, Massachusetts 1997, 410.
[4] Rdzeń księgi powstał w języku hebrajskim, natomiast wtórnokanoniczne dodatki znane są jedynie po grecku (3,24-90; 13-14).
[5] R. Jamieson, A.R. Fausset, D. Brown, A Commentary on the Old and New Testaments, II, Peabody, Massachusetts 1997, 410.