Ewangelia Łukasza a świat grecko-helleński. Perspektywa literacka i ideologiczna
Bibliotheca Biblica
TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej
Wrocław 2009, ss. 407
Opis
Monografia rzuca nowe światło na badanie relacji: grecka literatura antyczna – Ewangelia Łukasza. Stanowi znakomity wkład w polską myśl biblijną, gdyż autor przebadał niezwykle dużo materiału źródłowego. Postawiony przez niego we wstępie cel pracy został osiągnięty, choć zrozumiałym jest fakt, że nie jest możliwe przebadanie w ramach jednego projektu wszystkich dzieł literatury grecko – helleńskiej. Autor poddał analizie te spośród nich, które mają swoiste punkty styczne z trzecią Ewangelią, a analiza ta pozwoliła mu na wyznaczenie zasadniczych linii podobieństw i różnic, jakie zachodzą w kwestiach literackich i ideologicznych (teologicznych) pomiędzy dziełami literatury antycznej a dziełem Łukasza ewangelisty. Nie ulega wątpliwości, że ta wartościowa pozycja wpisuje się znakomicie dziedzinę badań interdyscyplinarnych na styku teologii i literaturoznawstwa.
Spis treści
WSTĘP
Materiał badawczy i status questionis
CZĘŚĆ I
WZORCE LITERACKIE
Rozdział I
W kręgu genologii
- Ewangelia
Początki biografii greckiej
Pierwsze biografie
Biografie późniejsze
Euaggelion w literaturze antycznej
Ewangelia jako gatunek literacki
Zestawienia - Logion
Logia mądrościowe
Makaryzmy
Groźby „biada”
Logia prorockie i apokaliptyczne
Logia normatywne
Logia autobiograficzne
Logia wokacyjne
Zestawienia - Przypowieść
Precyzując określenie gatunku
Paradygmat i apoftegmat a przypowieść
Parabole w Nowym Testamencie
Zasadnicza treść przypowieści Jezusowych
Zestawienia - Mowa
Mowy w antycznej Grecji
Mowy w ewangelii Łukaszowej
Zastawienia - Hymn
Hymn grecki
Hymny Łukaszowe
Zestawienia - Dialog polemiczny
Grecki dialog polemiczny
Późniejsze dialogi klasyków
Jezusowe kontrowersje z adwersarzami
Zestawienia - Aretalogia
Genologia cudów Jezusa
Struktura aretalogii starożytnych
Łukaszowe narracje o cudach
Zestawienia - Zapis kronikarsko-historyczny
Historiografia grecka i helleńska
Historiografia autorów żydowskich piszących po grecku
Łukaszowe zapisy historyczno-kronikarskie
Zestawienia - Genealogia
Antyczne genealogie greckie
Genealogia Jezusa u Łukasza
Zestawienia - Legenda
Elementy legendarne w literaturze greckiej
Łukaszowe opowiadania legendarne
Zestawienia - Mit
Mit grecki
Mit a demitologizacja
Elementy mityczne dzieła Łukaszowego
Zestawienia - Historia męki
Pasja Chrystusa w wersji Łukasza
Zależność Łukasza od materiału źródłowego
Zestawienia - Summarium
Wpisanie summariów w kontekst literacki
Summaria u Łukasza
Zestawienia
Rozdział II
Na osi fabularnej
- Język narracji
Język Septuaginty a język Łukasza
Słownictwo
Syntaksa
Paralelizmy
Wpływ greki klasycznej
Zestawienia - Element strukturotwórczy: motyw drogi do Jerozolimy i wędrówka cykliczna
Topos Odyseusza: Itaka – Troja – Itaka
Platona podróż do Egiptu
Orfeusz w poszukiwaniu Eurydyki
Łukaszowa koncepcja „drogi”: Judea – Galilea – Judea
Syn marnotrawny: dom ojca – kraina pogan – dom ojca
Przewrotni rolnicy: winnica – nieokreślone miejsce pobytu właściciela – winnica
Wysłanie uczniów: wspólnota uczniów – misja – wspólnota uczniów
Rozpoznanie Zmartwychwstałego: Jerozolima – Emaus – Jerozolima
Model inkarnacyjny: kenoza Syna Bożego
Zestawienia - Rozwój wątków fabularnych
Konflikt
Przełamanie akcji i rozwiązanie konfliktu
Perypetia
Zestawienia
CZĘŚĆ II
WZORCE IDEOLOGICZE
Rozdział I
Czytanie symboli
- Krzyż
Kara śmierci przez ukrzyżowanie
Podjęcie krzyża warunkiem naśladowania Jezusa
Podjęcie krzyża obowiązkiem uczniów Jezusa
Zestawienia - Droga
Motyw drogi w najstarszych dziełach pisanych po grecku
Droga jako sposób dążenia do celu
Dwie drogi – prawo wyboru
Motyw drogi jako szkielet kompozycyjny dzieła Łukasza
Symbolika drogi w dziele Łukaszowym
Zestawienia - Góra
Wokół Olimpu
Góra u początków świata i ludu
Góra w topografii Łukaszowej
Symbol góry w dziele Łukaszowym
Zestawienia - Ogród
Motyw ogrodu w mitologii i literaturze greckiej
Motyw ogrodu w dziele Łukaszowym
Zestawienia - Sen
Sen symbolem śmierci
Sen symbolem stanu bezczynności
Sen w dziele Łukasza
Zestawienia - Ogień
Mit o Prometeuszu
Ogień symbolem oczyszczenia
Ogień w misteriach kultycznych
Ogień jako zapowiedź sądu w przepowiadaniu Jana i Jezusa
Ogień karzący
Zestawienia
Rozdział II
Czytanie idei
- Theios aner
Theios aner a uzdrowienia
Theios aner a wskrzeszenia
Theios aner a egzorcyzmy
Theios aner a cuda nad naturą
Theios aner jako Mesjasz i prorok
Zestawienia - Theou hyios
Bóg bogów
Boski ojciec i śmiertelna matka
Boscy synowie i Syn Boży
Zestawienia - Soter
Idea zbawienia
Greccy zbawcy
Soter w Septuagincie
Jezus jako Zbawiciel
Zestawienia - Anastasis
Możliwość zmartwychwstania
Greckie marzenia o nieśmiertelności
Łukaszowe zapowiedzi zmartwychwstania
Pusty grób i chrystofanie
Zestawienia - Apotheosis
Homer o przebóstwieniu
Homer „przebóstwiony”
Przebóstwienie a „transitus”
Przebóstwienie a zmartwychwstanie
Zestawienia - Metempsychosis
Metempsychoza w misteriach greckich
Metempsychoza w literaturze greckiej
Metempsychoza w myśli filozofów
Losy duszy ludzkiej według Łukasza
Zestawienia
Rozdział III
W kręgu zagadnień etycznych
- Bóg i dążność do cnoty
Bogowie – ojcowie w panteonie greckim
Bóg Ojciec w dziele Łukasza
Zdobywanie cnoty
Cnota u Łukasza?
Naśladownictwo Chrystusa
Zestawienia - Kontakt z Bogiem (bogami)
Kult ofiarniczy
Misteria
Modlitwa Jezusa
Formy modlitwy
Funkcja modelu: Duch Święty – modlitwa
Przypowieści o warunkach modlitwy
Zestawienia - Miłość i miłosierdzie
Złota zasada w literaturze greckiej i helleńskiej
Złota zasada a miłość nieprzyjaciół
Przypowieści o miłości i miłosierdziu
Zestawienia - Grzech i nawrócenie
Pochodzenie i natura grzechu w myśli greckiej
Pokuta i oczyszczenie
Łukasz o grzechu
Zestawienia - Wartość dóbr materialnych
Bogactwo a szczęście
Wartość bogactwa w ujęciu wielkich szkół filozoficznych
Łukasz o bogactwie i ubóstwie
Przypowieści o bogactwie
Przestrogi przed żądzą bogactwa
Zestawienia - Wartość mądrości
Wczesny okres grecki
Od Sokratesa do szkół filozoficznych
Łukasz o mądrości
Zestawienia
ZAKOŃCZENIE
WYKAZ SKRÓTÓW
BIBLIOGRAFIA
Recenzja
„Dziś nikt już nie uważa wpływów literackich i ideologicznych innych kultur czy narracji biblijnych za mistyfikację. Jest wręcz odwrotnie. Każdy, kto przyjmuje bosko-ludzkiego autora Biblii, liczy się z takimi wpływami; więcej jeszcze, ich poznanie i interpretacja pozwalają głębiej odczytać przesłanie poszczególnych narracji i zwrócić uwagę na niedostatecznie uwypuklone dotychczas ich znaczenie znaczeniowe”. Sformułowanie to bardzo trafnie oddaje pierwotną intencję kolejnej książki księdza Mariusza Rosika. Tym razem zajął się on problemem osadzenia Ewangelii św. Łukasza w kulturze antycznej Grecji. Fakt takiej próby autor wyjaśnia na kolejnych stronach wstępu. „Ewangelista był Grekiem z pochodzenia (najprawdopodobniej urodzonym w Antiochii) i dzieło swe adresował do chrześcijan tej samej proweniencji”. Również św. Paweł, z którym, jak wiadomo, był blisko związany, umiał posługiwać się bliskimi kulturze greckiej archetypami i symbolami.
Merytorycznie dociekania ks. prof. Rosik rozpoczyna od analizy gatunków literackich, o jakich można mówić śledząc karty Łukaszowego dzieła. W tym celu dokonuje krótkiego prześledzenia dziejów biografistyki greckiej od czasów archaicznych poetyckich rapsodów do wieku II i III po Chr. Interesujące dla czytelnika wydają się być rozdziały pt. „Euangelion w literaturze greckiej” oraz „Ewangelia jako gatunek literacki”. Tu znajdziemy dociekania autora analizującego pojęcie „ewangelii” w znaczeniu „dobra nowina”, które również jest poświadczone w Odysei. Używa go także współczesny czasom nowotestamentalnym Józef Flawiusz. Pojęcie to rozumiano jednakże po świecku i nigdy w kręgach poza chrześcijańskich nie wyewoluowało w stronę odrębnego gatunku literackiego, za którego właściwego twórcę „uchodzi Marek”. Za zręby gatunku egzegeci uważają „opowiadanie o Jezusie, jego nauczanie i relację o męce, śmierci i wydarzeniach po zmartwychwstaniu” sam Łukasz o swym dziele nie pisze wprost jako o Ewangelii, określając je raczej mianem opowiadania – „Diegesis”, z którego czytelnik dowiaduje się o wydarzeniach „od autora – bądź bezpośrednio, bądź przez jego autora”.
Analizując poszczególne elementy tegoż opisu i zestawiając je z cechami antycznych biografii ksiądz Rosik dochodzi do wniosku, iż „Ewangelia Łukaszowa jest podgatunkiem biografii starożytnych”, chociaż są też cechy różnicujące np.: nie ma w Ewangelii „opisu zewnętrznego wyglądu Jezusa ani jego portretu psychologicznego. W jej formie daje się wskazać na silne wpływy literatury judaistycznej i wreszcie z chrześcijańskiego punktu widzenia rzecz najważniejsza: autor ewangelii mimo zawarcia na jej kartach opisu śmierci Jezusa, wciąż jest przekonany o tym, iż bohater jego opowieści żyje.
W dalszej części pracy autor omawia pojęcie i występowanie w Ewangelii Łukasza logionu, czyli krótkiej wypowiedzi zbliżonej do sentencji np.: „Czy może niewidomy prowadzić niewidomego? Czy nie wpadną w dół obydwaj?” (Łk 6, 39). Autor przyjmuje tu podział Jezusowych wypowiedzi na cztery kategorie: mądrościowe, profetyczne autobiograficzne i modlitwy. Ten typ wypowiadania znany był w literaturze greckiej, gdzie ważna była krótkość wypowiedzi najczęściej bóstwa, logion był przepowiednią czy wyrocznią. Termin ten znany był również zhellenizowanym żydom, gdyż występował w Septuagincie i był tu odnoszony do słowa Bożego. Zdaniem autora omawianej pracy, logia Jezusowe, mimo pewnych przede wszystkim strukturalnych podobieństw do gatunków greckich, różnią się od nich choćby poprzez kontekst kulturowy, gdyż są silnie osadzone w tradycji judaistycznej, „muszą odbiegać treścią od politeistycznego kontekstu starożytnej Hellady”. Również hymny greckie różnią się od ewangelicznych, ponieważ te ostatnie bardzo silnie osadzone są w realiach Starego Testamentu. Podobne opinie autor wyraża zestawiając Jezusowe przy-powieści z ich greckimi odpowiednikami. Tu również wolno wskazać na podobieństwa formalne i znaczne różnice treściowe, chociaż można w nich dopatrywać się podobnych znaczeń, niektórych pojęć, chociaż niewątpliwie ich greckie rozumienie jest drastycznie inne niż w Ewangelii. Tego typu różnic nie ma, zdaje się, w odniesieniu do mów Jezusa i ich greckich wzorców. Łukasz „wykorzystuje gatunek literacki mowy w taki sam sposób, jak czynią to historiografowie greccy”. Pisząc o polemikach Jezusa z adwersarzami ewangelista również sprawnie posługuje się greckimi wzorcami literackimi w postaci dialogów.
Zupełnie innym rodzajem opowieści ewangelicznej są relacje o Jezusowych cudach, które można podzielić na „cztery obszary gatunkowe: uzdrowienia, wskrzeszenia, egzorcyzmy i cuda nad naturą”. Badacze zdaniem autora; nie kwestionują historyczności tych czynów, nawet Talmud potwierdza ich realność, zarzucając jedynie ich pochodzenie praktykom magicznym Jezusa. Tymczasem w opisach ewangelicznych brak jest formuł magicznych, co znacznie różni je choćby od opisów greckich. Poza tym głównym celem cudu w literaturze antycznej było wprawienie czytelnika w osłupienie, gdy tymczasem w wypadku Jezusa mamy do czynienia ze skierowaniem uwagi na łaskę Bożą skierowaną ku człowiekowi. Również inaczej niż w klasycznej literaturze greckiej Łukasz posługuje się opisem historiograficznym wydarzenia, bowiem silnie interpretuje teologicznie, tworzy swego rodzaju historiozofię. Poza tym, podobnie jak w opisanych wcześniej gatunkach, silna jest perspektywa monoteistyczna, w tym wypadku naturalnie obca Grekom. Jeszcze większa różnica występuje pomiędzy genealogiami używanymi w Biblii, w tym u Łukasza, a tymi stosowanymi w litera-turze greckiej. Te pierwsze, zdaniem ks. Rosika, w ogóle nie stawiają sobie za cel opisu faktycznego, pełniąc jedynie „funkcję religijną”.
W swej narracji osobne miejsce poświęca autor również dwóm formom opowiadań, z których jedna właściwie nie występuje w literaturze greckiej, a druga w Ewangelii. Chodzi mianowicie o legendę i mit. Niemniej przy dokładnym przyjrzeniu się Łukaszowemu przekazowi można w jego dziele odnaleźć ślady obu form, np. w opowiadaniu o narodzinach Jana Chrzciciela czy kuszeniu Jezusa na pustyni. Zupełnie za to obcy Grekom musiał wydawać się opis męki i śmierci Jezusa na krzyżu, gdyż w swej kulturze nie mogli znaleźć żadnej analogii do takiej narracji. Podobnie przedstawia się sytuacja z tzw. „summariami” – „bardzo krótkimi podsumowaniami pewnego okresu życia i działalności jakiejś osoby czy wspólnoty”, które obecne w Ewangelii u Greków pojawiały się śladowo i nie można ich w żaden sposób klasyfikować w odrębny gatunek.
Odrębna grupa problemów omówiona w pracy dotyczy wątków fabularnych u Ewangelisty, a więc języka i jego powiązań oraz charakterystycznych „dla literatury greckiej, a powracające u Łukasza, elementy fabuły”. Są nimi: wędrówka cykliczna, przełamanie akcji i sposób prowadzenia perypetii. Oceniając konteksty językowe omawianego dzieła ksiądz Rosik zaczyna od wpływu, jaki na niego wywarło greckie tłumaczenie Starego Testamentu, czyli wspomniana już Septuaginta. Zdaje się ona mieć generalny wpływ językowy na autora przekazu, który jest również obeznany z niezależnymi od tego źródła zasadami klasycznego języka greckiego. W odniesieniu do motywów fabularnych, wymienionych powyżej bardzo ciekawe jest umiejscowienie wędrówki Jezusa: „Judea – Galilea – Judea” i innych podróży, do których zaliczył on elementy z przypowieści o synu marnotrawnym: „dom ojca – kraina pogan – dom ojca”, o przewrotnych rolnikach: „winnica – nie-określone miejsce pobytu właściciela – winnica”, z rozesłania uczniów: „wspólnota uczniów – misja – wspólnota uczniów” czy wreszcie droga uczniów do Emaus: „Jerozolima – Emaus – Jerozolima” w kontekście znanych Grekom schematów, którymi były: podróż Odyseusza „Itaka – Troja – Itaka”, podróż Platona do Egiptu, poszukiwanie Eurydyki przez Orfeusza. Również jeśli chodzi o prowadzenie wątków fabularnych Łukasz stosował klasyczne wzorce, które zasadzały się na „konflikcie, rozwoju akcji i jej rozwiązaniu oraz na perypetiach”.
Druga część omawianej pracy poświęcona została porównaniu symboli i idei u Greków i w Łukaszowym przekazie. Autor książki swoje zestawienie zaczyna od porównania idei krzyża, który, jakkolwiek znany był historiografii i literaturze greckiej, nie występował w niej w sposób symboliczny. Grecy poznający dzieje zbawienia z Łukaszowej Ewangelii z pewnością musieli mocno zrewolucjonizować swe myślenie chcąc podjąć krzyż, jako uczniowie Jezusa. U Łukasza można też wyraźnie wyodrębnić motyw drogi, jako „tworzywo kompozycyjne”, wyraźnie mowa tu o swoistej symbolice drogi, która nie wydaje się z kolei odległa od toposu używanego w kulturze helleńskiej. Na kolejnych kartach ks. Rosik skrupulatnie omawia kolejne symbole jak: Góra, Ogród Sen oraz Ogień. Ten ostatni, co ciekawe, biorący swój grecki początek z mitu o Prometeuszu staje się u nich symbolem „nie tylko ciepła i ogniska rodzinnego, ale także oczyszczenia i sądu. Te dwa ostatnie znaczenia występują w dziele Łukaszowym”. Podsumowując tę część rozważań należy stwierdzić, że symbole znane Grekom, a używane przez trzeciego ewangelistę, niejednokrotnie musiały nastręczać im pewnych problemów ze zrozumieniem natury przesłania Chrystusowego. Biorąc jednak pod uwagę wspólny korpus pojęciowy, pewne kwestie można było omówić na gruncie do pewnego stopnia czytelnych elementów.
Czytając kolejne analizy księdza Rosika dotyczące porównania idei religijnych, czytelnik może zapoznać się z kolejnym blokiem materiału porównawczego dotyczącego kwestii: „boskich mężów”, „syna bożego”, „zbawcy” oraz idei zbawienia, czy możliwości zmartwychwstania w obu kulturach, tj. greckiej i przekazie ewangelicznym. W niektórych z tych symboli mamy do czynienia z odniesieniami bardzo odległymi czy wręcz jedynie terminologicznymi jak, zdaniem autora, ma to miejsce choćby w odniesieniu do pojęcia „przebóstwienia”. Z kolei w odniesieniu do „metempsychozy”, czyli wędrówki dusz należy pamiętać, że dla samych Greków była to idea poniekąd zapożyczona i wcale nie występowała powszechnie, zaś u samego Łukasza pojęcie to nie istnieje ze zrozumiałych względów.
Ostatnim blokiem zagadnień, omówionych przez autora, jest zespół problemów etycznych. Pierwsze z pojęć – „cnota” zdaje się dość dobrze ukazywać różnice w pojmowaniu rzeczywistości pomiędzy Łukaszową wizją doskonalenia się, wynikającego z woli Boga, a greckim filozoficznym dążeniem do doskonałości, wynikającym z „wewnętrznej natury człowieka”. Niezależnie od omawianej literatury czas pokazał, że oba spojrzenia można w jakiś sposób połączyć, choć odbywa się to na terenie filozofii i nie jest przedmiotem pracy. Z dużą grupą problemów mamy również do czynienia analizując problem kontaktu z Bogiem (bogami). Już samo zestawienie monoteizmu oraz politeizmu jest poważnym wyzwaniem mentalnym. Chodzi tu zwłaszcza o zauważoną przez autora ideę moiry, czyli przeznaczenia. Jeżeli potraktować ją literalnie, to modlitwa nie miała większego sensu. Do kontaktów z bóstwami Grecy używali kultów oraz misterów; w trzeciej ewangelii idee takie nie występują. Podobny problem występuje w odniesieniu do grzechu i nawrócenia, które to pojęcia w świecie greckim nie za bardzo pokrywają się z Łukaszowym rozumieniem, zaś oczyszczenie również może się dokonywać przez obrzędy. Pewne podobieństwa ideowe udaje się autorowi książki odnaleźć na przykład w odniesieniu do miłosierdzia i stosunku do dóbr materialnych.
Podsumowując swą publikację autor podkreśla, iż nie wyczerpał, ani nie miał takiego zamiaru, określenia wszelkich powiązań kultury greckiej z ideami wyrażonymi w Ewangelii św. Łukasza. Z pewnością jednak czytelnik, dzięki książce może zrozumieć złożoność środowiska, w którym przyszło działać pierwszym Apostołom. W sensie szerszym publikacja księdza Rosika uwrażliwia wszystkich zainteresowanych na możliwe konteksty pism Nowego Testamentu i powiązanie ich z różnymi elementami kultury basenu Morza Śródziemnego.
Piotr Sutowicz