Od soboty ku niedzieli

by ks. Mariusz Rosikin Artykułyon Posted on

Adoracja Najśw. Sakramentu, Grota Mleczna, Betlejem (fot. M. Rosik)

Streszczenie

W niniejszym artykule ukazane zostały przyczyny, dla których pierwsi chrześcijanie zaniechali praktyki świętowania szabatu na rzecz niedzieli. Po skrótowym nakreśleniu dziejów instytucji szabatu omówiono cztery powody, które nakazały wyznawcom Chrystusa porzucić świętowanie szabatu na rzecz celebracji niedzieli. Wskazano także na teksty Nowego Testamentu, w których mowa jest wprost o celebracji Eucharystii w niedzielę. Przypieczętowaniem zamiany szabatu na niedzielę były decyzje podjęte przez rabinów podczas zgromadzenia w Jabne.

Summary

This article presents the reasons why the early Christians abandoned the practice of celebrating Shabbath in favor of Sunday. After a short outline of the history of the institution of Shabbath the article discusses four reasons which ordered the followers of Christ to give up celebrating Shabbath in favour of Sunday. It also points to the New Testament texts that explicitly mention the celebration of the Eucharist on Sunday. The replacement of the Shabbath with Sunday was sealed by the decisions made by rabbis during the assembly in Javneh.

***

Pierwsi wyznawcy Chrystusa wywodzili się z kręgów religii żydowskiej, więc jest zupełnie zrozumiałe, że – wierni wielowiekowej tradycji – świętowali szabat. Był to dla nich dzień święty – dzień modlitw i odpoczynku. Judeochrześcijanie pozostawali wierni praktyce świętowania szabatu poprzez udział w nabożeństwach synagogalnych. Podajmy tylko dwa przykłady. Pierwszy poświadcza obecność Pawła w dniu szabatu w synagodze w Antiochii w Pizydii: „Odpłynąwszy z Pafos, Paweł i jego towarzysze przybyli do Perge w Pamfilii, a Jan wrócił do Jerozolimy, odłączywszy się od nich. Oni zaś przeszli przez Perge, dotarli do Antiochii Pizydyjskiej, weszli w dzień sobotni do synagogi i usiedli” (Dz 13,13-14). Podobnie postąpił apostoł narodów w Tesalonikach: „Paweł według swego zwyczaju wszedł do nich i przez trzy szabaty rozprawiał z nimi” (Dz 17,2)[1].

Wyznawcy Chrystusa rychło jednak do szabatu dołączyli drugi ważny dzień modlitewnych zebrań – niedzielę jako dzień zmartwychwstania i chrystofanii, które nastąpiły po ośmiu dniach od niego. Właśnie ten fakt leży według większości autorów u początków świętowania niedzieli[2]. Trzy najbardziej wyraziste teksty mówiące o Eucharystii sprawowanej w dzień Pański to fragment Pierwszego Listu do Koryntian (1Kor 16,2), Dziejów Apostolskich (Dz 20,7) i Apokalipsy (1,10)[3]. Zanim przejdziemy do ich rozważania, przyjrzyjmy się przyczynom, dla których doszło ostatecznie do zastąpienia szabatu niedzielą.

W niniejszym artykule uczynimy to na czteroetapowej drodze: najpierw ukażemy krótko dzieje instytucji szabatu (1), a następnie przybliżymy przyczyny zastąpienia szabatu niedzielą (2), by ostatecznie zaprezentować teksty Nowego Testamentu mówiące o celebracji Eucharystii w niedzielę (3), które są jasnym dowodem zastąpienia instytucji szabatu celebracją niedzieli. Przypieczętowaniem argumentacji za zastąpieniem szabatu celebracją niedzieli będzie ukazanie decyzji rabinów podjętych podczas zgromadzenia w Jabne (4).

  1. Dzieje instytucji szabatu

Za czasów rodzącego się Kościoła (a także wcześniej, bo już od początku epoki hellenistycznej) świętowanie szabatu było, obok zachowania przepisów pokarmowych i składania kultu, jednym z kryteriów tożsamości żydowskiej. Kto przestrzegał tego wszystkiego, mógł być uznany za prawowiernego Żyda, kto zaś nie zachowywał szabatu, tracił tożsamość żydowską[4]. Instytucja szabatu kształtowała się stopniowo[5]. Był to długi proces, który na sile przybrał w Izraelu powygnaniowym, kiedy to starano się nadać szabatowi jako dniu świątecznemu znamion starożytności[6]. Wtedy to osadzono szabat w milieu teologicznym, do którego zaliczyć należy trzy ważne momenty:

(1) dzieło stworzenia: „Wtedy Bóg pobłogosławił ów siódmy dzień i uczynił go świętym; w tym bowiem dniu odpoczął po całej swej pracy, którą wykonał stwarzając” (Rdz 2,3)[7];

(2) Dekalog: „Będziesz zważał na szabat, aby go święcić, jak ci nakazał Pan, Bóg twój. Sześć dni będziesz pracował i wykonywał wszelką twą pracę, lecz w siódmym dniu jest szabat Pana, Boga twego. Pamiętaj, że byłeś niewolnikiem w ziemi egipskiej i wyprowadził cię stamtąd Pan, Bóg twój, ręką mocną i wyciągniętym ramieniem: przeto ci nakazał Pan, Bóg twój, strzec dnia szabatu” (Pwt 5,12-14; por. Wj 20,8-11)[8];

(3) wędrówka Izraelitów przez Pustynię Synajską (Wj 16,22-30)[9].

Niektórzy początków instytucji szabatowej szukają w związku z neomenią (nowiem księżyca), co poświadczać mają teksty prorockie (Am 8,5; Oz 2,13; Iz 1,13), inni w określaniu tożsamości Izraela (Ez 20,12), jeszcze inni w związku ze Świętem Przaśników lub w celebrowaniu wolności jako celu przymierza synajskiego (Wj 20,11)[10]. Ponoć Adam, pierwszy człowiek, gdy dowiedział się, że Bóg przebaczył mu grzech, w dniu szabatu zaintonował pierwszą pieśń dziękczynną, hymn szabatowy[11].

Nakaz odpoczynku szabatowego potwierdza tradycja apokryficzna: 

On [Bóg] stworzył niebo i ziemię i wszystko w przeciągu sześciu dni. I Pan uczynił siódmy dzień świętym i wyłączonym od wszelkiej pracy dla wszystkich swoich dzieł. Dlatego tak postanowił sprawy dotyczące tego dnia: Niech umrze każdy, kto wykonuje jakąkolwiek pracę tego dnia. I kto zbezcześci ten dzień, na pewno umrze(Jub. 2,25).

Prawo odpoczynku szabatowego łamie każdy, kto „pracuje, udaje się w podróż, kto pracuje na polu lub w domu, lub w [jakimś innym] miejscu, kto roznieca ogień, jedzie na zwierzęciu, podróżuje po morzu na łodzi, każdy, kto zabija zwierzę, … kto pości lub wypowiada wojnę w dniu szabatu” (Jub. 50,12-13)[12]. Dla Żydów szabat był nie tylko dniem odpoczynku i oddawania Bogu należnej Mu chwały, lecz czasem uświęcania samego siebie: „Każdy człowiek, który zachowa ten dzień i odpocznie w nim od wszelkiej pracy, będzie tak jak my święty i błogosławiony” (Jub. 2,28)[13]. Dlatego dzień szabatu jest „oddzielony” od innych dni, jak naród wybrany jest oddzielony od innych narodów:

 Oto Ja wydzielam dla siebie jeden naród spośród wszystkich narodów. Oni także będą zachowywali szabat. Ja poświęcę ich dla siebie i będę im błogosławił. Oni będą moim ludem, a Ja będę ich Bogiem(Jub. 2,19)[14].

  1. Dlaczego niedziela? Cztery powody

Dla wyznawców Chrystusa przejście od Starego do Nowego Testamentu ukazuje się naocznie poprzez zaniechanie świętowania szabatu na rzecz niedzieli, czyli dnia zmartwychwstania Chrystusa jako znaku nowego przymierza zawartego między Bogiem a ludźmi w Krwi Zbawiciela. Niedziela w naturalny sposób włącza w siebie treść szabatu, dodając jednocześnie nowe treści. Patrząc z perspektywy śmierci Chrystusa, niedzielę nazwać można „dniem trzecim”; z perspektywy judaizmu jest to „pierwszy dzień tygodnia”; ojcowie Kościoła nie wahali się nazywać niedzieli „dniem ósmym”[15]. W basenie Morza Śródziemnego pierwszy dzień tygodnia nazywany był dniem słońca, podczas gdy pozostałe dni przyporządkowano poszczególnym planetom, na co jasno wskazuje nazewnictwo. Z perspektywy biblijnej widzieć tu trzeba nawiązanie do pierwszego dnia stworzenia; chrześcijanie zaczynają świętować niedzielę jako dzień nowego stworzenia, dokonującego się przez Chrystusa, w którym „zostało wszystko stworzone: i to, co w niebiosach, i to, co na ziemi, byty widzialne i niewidzialne, czy Trony, czy Panowania, czy Zwierzchności, czy Władze” (Kol 1,16). Niedziela staje się dla chrześcijan podziękowaniem za dzieło stworzenia, pierwszego i nowego. Podobne znaczenie przybiera nazwa „dzień ósmy”; ponieważ wciąż liczono siedem dni tygodnia, pojawienie się w terminologii religijnej nazwy „dzień ósmy” wskazuje na nowy początek[16].

Pan szabatu

Pierwszy ważny argument za tym, iż w praktyce pierwotnego Kościoła z biegiem lat szabat został zastąpiony niedzielą zasadza się na tekstach, w których Jezus widziany jest jako Pan szabatu: „Syn Człowieczy jest Panem szabatu” (Mt 12,8; por. Mk 2,28; Łk 6,5)[17]. W przeciwieństwie do zdania niektórych badaczy[18]należy stwierdzić, że nazywanie Jezusa tym tytułem ma znamiona historyczności, gdyż zakotwiczone jest w Jego publicznej działalności. Działalność uzdrowicielska Nazarejczyka w dzień szabatu budziła sprzeciw Jego adwersarzy (np. Mk 3,1-6; Łk 13,10-17)[19]. Prawo żydowskie w tym względzie było dość radykalne. Jedynie śmiertelne choroby zwalniały z obowiązku zachowania odpoczynku szabatowego[20]. Uzdrawiając chorych w dzień szabatu motywowany pragnieniem ulżenia w cierpieniu[21], Jezus nie podporządkowywał się tym szczegółowym przepisom wynikającym z tradycji ustnej. Podobnie rzecz ma się z omówioną przez nas perykopą mówiącą o łuskaniu kłosów w szabat (Mk 2,23-28)[22]. Zauważyć trzeba jednak, że sam Jezus nigdy nie zniósł szabatu, ani nawet nie miał takiego zamiaru. Włączył się jedynie w powszechną za Jego czasów dyskusję, co do sposobów przestrzegania dnia świętego[23].

Jeden z Jego argumentów brzmiał: „Ojciec mój działa aż do tej chwili i Ja działam” (J 5,16). W odniesieniu do szabatu Jezus tym stwierdzeniem mógł opowiedzieć się po stronie tych wyznawców judaizmu, którzy nie byli rygorystami w zachowaniu spoczynku szabatowego, a to z tego względu, że czytając pierwszy opis stworzenia świata, poszli za tekstem Biblii Hebrajskiej, nie zaś za Septuagintą. Według tekstu hebrajskiego, chętnie przyjmowanego w Palestynie, Bóg ukończył dzieło stworzenia w siódmym dniu, a następnie odpoczął: „I skończył Bóg w dniu siódmym swoje dzieło, które uczynił. I odpoczął dnia siódmego od całego swego dzieła, które uczynił” (Rdz 2,2)[24]. Według „poprawionego” tekstu Septuaginty[25], Bóg ukończył swą pracę w szóstym dniu, a następnie – siódmego dnia – odpoczął[26]. Jezus opowiedział się więc za hebrajską wersją tekstu, choć w diasporze od trzech stuleci posługiwano się wersją grecką, która musiała być znana także w Palestynie. Ewangeliści poświadczają, że w dzień szabatu Jezus nie tylko uczestniczył w nabożeństwie synagogalnym, ale także występował na nim jako lektor i kaznodzieja (Mt 12,9-10; Mk 1,21; 3,1-2; 6,2; Łk 4,16-31; 13,10). Za faktem, iż zamiarem Jezusa nie było zastąpienie szabatu, przemawiają dodatkowo dwie racje: Jezus sam stwierdza o sobie, że nie przyszedł znieść Prawa (Mt 5,17) i posługuje się sformułowaniem znanym także z tradycji talmudycznej, iż to szabat został ustanowiony dla człowieka, nie odwrotnie (Mekh. Wj31,13 [109b]). Ten ostatni argument wskazuje, iż Jezus wcale nie sprzeciwia się zasadniczej żydowskiej myśli teologicznej dotyczącej szabatu.

Dzień zmartwychwstania i chrystofanii

Drugim, o wiele ważniejszym niż pierwszy (iż Jezus określał się tytułem „Pan szabatu”), powodem, dla którego wyznawcy Chrystusa zaczęli świętować niedziele jest Jego zmartwychwstanie, które miało miejsce pierwszego dnia po szabacie[27]. Jest to motyw na wskroś teologiczny. Nie tylko zmartwychwstanie Chrystusa miało miejsce w niedzielę. Wtedy też wydarzyły się niektóre spośród chrystofanii (Mt 28,9; Łk 24,13; J 20,19)[28]. Więcej, fakt ukazania się Chrystusa apostołom w wieczerniku „po ośmiu dniach” (J 20,26) jest dla wielu badaczy argumentem za ustanowieniem cyklu świętowania niedzieli. Co więcej, podczas chrystofanii miały miejsce posiłki Jezusa z uczniami (Łk 24,36-43; J 20,19-23;26-29; Dz 1,3-4), z czego przynajmniej jeden jasno przywołuje myśl o Eucharystii (Łk 24,36-43). Jak wiemy, w pierwotnych gminach wspólnotowe posiłki (tzw. agapy) łączono z celebracją Eucharystii, więc fakt spożywania niedzielnych posiłków przez Jezusa i apostołów po zmartwychwstaniu mógł stanowić podstawę wyboru niedzieli jako dnia celebracji eucharystycznej. Niemniej jednak nie było jednoznacznego przejścia pomiędzy świętowaniem szabatu i niedzieli. Na pewnym etapie rozwoju chrześcijaństwa obydwa dni pozostawały ważne[29].

Prześladowania wyznawców judaizmu

Trzecim powodem, który przyspieszył zastąpienie szabatu niedzielą, były prześladowania Żydów ze strony Rzymian. Po pierwszej wojnie żydowskiej, definitywnie zakończonej upadkiem Masady (73/4 po Chr.), a zwłaszcza po rozgromieniu powstania Bar Kochby, wyznawcy Chrystusa – nie chcąc być utożsamianymi z wrogim wobec imperium narodem żydowskim – zaprzestali w znacznej mierze uczestniczyć w szabatowym kulcie synagogalnym. Proces ten jeszcze wcześniej rozpoczął się w Rzymie (za czasów Klaudiusza), gdzie już około połowy I stulecia chrześcijanie nie chcieli być utożsamiani z judaizmem. Trzeba więc uznać, że czynnik związany z prześladowaniami Żydów (można nazwać go politycznym) w znacznym stopniu wpłynął na przesunięcie ciężaru „dnia świętego” z szabatu na niedzielę. Proces ten dużo szybciej następował w Rzymie i zachodnich częściach imperium niż we wschodnich jego prowincjach[30].

Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej władze rzymskie zastosowały pewien fortel. Dotychczas Żydzi płacili podatek świątynny, jednak gdy świątynia przestała istnieć, Rzymianie nadal pobierali ten podatek, przeznaczając go na utrzymanie świątyń rzymskich[31]. Nazwano go fiscus judaicus[32]. O wprowadzeniu Fiscus Iudaicus po zburzeniu centralnej instytucji judaizmu biblijnego wspomina rzymski historyk Dio Kasjusz[33]. Wzmiankuje go w następujących słowach: „Jerozolima została zniszczona dokładnie w dzień Saturna, ten sam dzień, który nawet dziś Żydzi otaczają największą czcią. Od tego czasu nakazano, aby ci [Żydzi], którzy wciąż zachowują zwyczaje swych ojców płacili dorocznie dwudrachmę na rzecz [świątyni] Jupitera Kapitolińskiego” (Dio Kasjusz, Historia romana 65,7,2)[34]. W takiej sytuacji wielu judeochrześcijan odcięło się od judaizmu, chcąc uniknąć płacenia tego podatku, zwłaszcza, iż był on przeznaczony na utrzymanie pogańskich świątyń[35].

Kult słońca?

Po czwarte wreszcie, świętowanie niedzieli mogło utrwalić się wśród chrześcijan także w związku z pogańskim kultem słońca. Badacze dowodzą, że kult ten był jednym z najsilniejszych w religii rzymskiej już w I stuleciu przed Chr. Co więcej, utrwalony był już wtedy zwyczaj nazywania dni tygodnia od nazw planet (tzw. „planetarny tydzień”)[36]. Do „dnia słońca” wyraźnie nawiązuje Justyn Męczennik, który widzi zmartwychwstanie Chrystusa w perspektywie nowego stworzenia: „Niedziela jest rzeczywiście dniem, w którym się gromadzimy, ponieważ jest to dzień, w którym Bóg, przekształcając ciemność i materię, stworzył świat, a nasz Pan Jezus Chrystus powstał z martwych tegoż dnia” (Apol. 67)[37]. Dla Ignacego z Antiochii, który zmarł ok. 110 roku, świętowane niedzieli było już wyraźnym znakiem odróżniających chrześcijan i Żydów:

Nie zachowujmy więc nadal szabatu na sposób żydowski, ciesząc się w tych dniach bezczynnością, gdyż „kto nie chce pracować, niech też nie je”. Mówi przecież święta wyrocznia: „W pocie swego czoła będziesz spożywał swój chleb”. Ale niech każdy z was zachowuje szabat na sposób duchowy, radując się rozmyślaniem nad Prawem, nie odpoczynkiem ciała, podziwiając dzieła Boże, a nie jedząc posiłki przygotowane dzień wcześniej, ani nie pijąc letnie napoje czy chodząc w określonej przestrzeni lub też znajdując przyjemność w tańcach i oklaskach nie mających sensu. A po zachowaniu szabatu niech każdy miłujący Chrystusa zachowuje dzień Pański jako uroczystość, dzień zmartwychwstania(Ad Magn. 9,1)[38].

Dlaczego ojcowie Kościoła uzasadniając świętowanie niedzieli nawiązują do rzymskiego „dnia słońca”? Przyczyna wydaje się jasna. Św. Łukasz w swej Ewangelii nazywa Chrystusa „z wysoka wschodzącym Słońcem” (Łk 1,78). Gdy Rzymianie oddawali cześć bogu Słońca, chrześcijanie czcili Chrystusa – „z wysoka wschodzące Słońce”, nie narażając się na niepotrzebne prześladowania.

  1. Eucharystia w niedzielę

Przejdźmy teraz do trzech wspomnianych fragmentów Nowego Testamentu, które poświadczają celebrację eucharystyczną pierwszych chrześcijan w niedzielę. Spójrzmy na nie w porządku chronologicznym: najpierw fragment Pierwszego Listu do Koryntian (1Kor 16,2), następnie Dziejów Apostolskich (Dz 20,7) i wreszcie Apokalipsy (Ap 1,10).

Zbiórka środków materialnych w Koryncie na rzecz chrześcijan jerozolimskich

Apostoł Paweł zachęca wiernych w Koryncie, by przyszli z pomocą materialną chrześcijanom w Jerozolimie: „Niechaj pierwszego dnia tygodnia (gr. mia tōn sabbatōn) każdy z was coś odłoży według tego, co uzna za właściwe, żeby nie zarządzać zbiórek dopiero wtedy, kiedy przybędę” (1Kor 16,2)[39]. Pomoc taka jest wyrazem jedności, jaka powinna panować pomiędzy chrześcijanami pochodzenia pogańskiego a judeochrześcijanami. Fakt, iż zbiórki należy dokonać „pierwszego dnia tygodnia” poświadcza już w tamtym czasie chrześcijański zwyczaj świętowania niedzieli na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa[40].Jak już widzieliśmy, w Dziejach Apostolskich pojawia się typowo Łukaszowy zwrot „łamać chleb” (Dz 2,46; 20,11; 27,35; por. Łk 24,35; Dz 2,42). Łamanie chleba dokonywało się właśnie „pierwszego dnia tygodnia” (gr. mia tōn sabbatōn). Konotacje eucharystyczne są w większości tych tekstów raczej nie do podważenia, choć nie do końca wiadomo, jak dokładnie wyglądała Eucharystia pierwszych chrześcijan[41]. Apostoł Paweł nie wspomina co prawda o zgromadzeniu liturgicznym w tym dniu, ani też o tym, że niedziela była dniem zbiórek darów czy finansów, jednak logicznym wydaje się przyjęcie tezy, iż tak właśnie było. Niektórzy badacze sądzą, że Paweł zachęca do zrobienia zbiórki w pierwszy dzień tygodnia dlatego, że wówczas planowano budżet na cały tydzień. Jeśli nie odłoży się nic na zbożny cel pierwszego dnia tygodnia, przy jego końcu może okazać się, że niewiele oszczędności zostało. Poza tym zbiórka nie mogła być zarządzona w szabat, gdyż zgodnie z Prawem nie wolno było wówczas handlować. Chcąc uszanować Prawo – twierdzą niektórzy uczeni – Paweł przesuwa termin zbiórki na dzień następny[42]. Wszystkie te argumenty są słuszne, nie ma w nich jednak nic takiego, co podważałoby tezę o świętowaniu niedzieli na zgromadzeniu liturgicznym.

Zebrane datki zostaną posłane do Jerozolimy przez przedstawicieli gminy korynckiej, wraz z listami do chrześcijan jerozolimskich. Być może i sam Paweł będzie brał udział w tej misji, jednak chciałby uniknąć jakichkolwiek podejrzeń o nadużycia finansowe, stąd właśnie Koryntianie winni zatroszczyć się o dostarczenie pomocy.Odniesienie do „pierwszego dnia tygodnia” odbija hebrajski sposób liczenia dni, lecz widziany w perspektywie zmartwychwstania Chrystusa. Pierwszy dzień tygodnia to właśnie dzień zmartwychwstania i dzień celebracji tego wydarzenia w Kościele (por. Mt 28,1; Dz 20,7). Co prawda sam apostoł nie wspomina, iż w Koryncie chrześcijanie zbierają się na liturgii w tym dniu, ani o tym, że dokonuje się wówczas zbiórka na rzecz ubogich, jednak wzmianka o pierwszym dniu tygodnia nie miałaby sensu, gdyby tak właśnie nie było[43].

Eucharystia w Troadzie

Paweł trafił do Troady, portowego miasta nad Morzem Egejskim na północno-zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, podczas swej drugiej i trzeciej podróży misyjnej. W czasie jego ostatniej wizyty w mieście, wzmiankowanej przez Łukasza w Dziejach Apostolskich, miał miejsce cud wskrzeszenia młodego człowieka, który zmarł, wypadłszy z okna na trzecim piętrze. Zdarzenie miało miejsce w niedzielę, kiedy to tamtejsi chrześcijanie najprawdopodobniej gromadzili się na celebracji Eucharystii, określanej jako „łamanie chleba”: „W pierwszym dniu po szabacie, kiedy zebraliśmy się na łamanie chleba, Paweł, który nazajutrz zamierzał odjechać, przemawiał do nich i przedłużył mowę aż do północy. Wiele lamp paliło się w górnej sali, gdzie byliśmy zebrani. Pewien młodzieniec, imieniem Eutych, siedział na oknie pogrążony w głębokim śnie. Kiedy Paweł przedłużał przemówienie, zmorzony snem spadł z trzeciego piętra na dół. Podniesiono go martwego. Paweł zeszedł, przypadł do niego i wziął go w ramiona: «Nie trwóżcie się – powiedział – bo on żyje». I wszedł na górę, łamał chleb i spożywał, a mówił jeszcze długo, bo aż do świtania”(Dz 20,7-11).

Zwrot „łamać chleb” pojawia się w narracji dwa razy (Dz 20,7.11). Zdaniem nielicznych tylko autorów w tekście chodzi o zwykły posiłek (tym razem pożegnalny, gdyż apostoł ma wyruszyć w dalszą część swej podróży). Kontekst zdaje się przemawiać za eucharystycznym odczytaniem obydwu wzmianek[44]. Kontekst ten stanowią trzy fakty: zgromadzenie odbywa się „pierwszego dnia po szabacie”, a więc w niedzielę, Paweł głosi naukę, całe spotkanie ma miejsce w domu. Te trzy cechy charakteryzowały eucharystyczne spotkania pierwszych chrześcijan[45]. Trudno jest jednoznacznie określić, czy Łukasz sięga tu po żydowski, czy raczej rzymski sposób liczenia czasu. W zależności od przyjętej rachuby to eucharystyczne spotkanie miało miejsce w sobotni bądź niedzielny wieczór. Wydaje się, że chodzi raczej o drugą możliwość, gdyż przy paralelnym zestawieniu z innymi wzmiankami, w których pojawia się określenie „pierwszy dzień po szabacie”, kontekst wskazuje na niedzielę (Mk 15,42-16,2; Łk 23,54-24,1). Gdyby chodziło o zwyczajny posiłek, dziwnym byłoby czekanie z nim aż do północy. Bardziej prawdopodobna jest sytuacja, że uczestnicy spotkania z Pawłem spożyli już kolację w domach, a następnie zgromadzili się na słuchanie słowa Bożego i celebrację eucharystyczną. Cała uwaga zebranych skupiona jest na nauczaniu i „łamaniu chleba”, nie zaś na posiłku. Takie same zalecenia daje Paweł Koryntianom: powinni posilić się w domu, a na spotkanie wierzących przyjść w celu przyjęcia nauki i uczestnictwa w celebracji eucharystycznej (1Kor 11,18-22). Praktyka spotykania się w domach była typowa dla pierwszego Kościoła. Wystarczy wspomnieć dom Tycjusza Justusa w Koryncie (Dz 18,7), Stefanasa (1Kor 1,16; 16,15), Gajusa (Rz 16,23), Pryscylli i Akwili (1Kor 16,19)[46]. Zachowała się ona aż do czasów konstantyńskich. Mówiąc o Pawłowym nauczaniu, Łukasz używa terminu dialegomai, którym posługuje się także w relacjach o przemawianiu apostoła narodów w synagogach (Dz 17,2.17; 18,4.19; 9,8). Również więc ten czasownik wskazuje na kontekst liturgiczny całej sceny. Niektórzy badacze sądzą, iż wzmianka o interesującym szczególe, iż w sali „paliło się wiele lamp”, również odsyła czytelnika do celebracji liturgicznej. Wreszcie sam fakt wskrzeszenia młodzieńca w niedzielę miałby – zdaniem niektórych – nawiązywać do zmartwychwstania Chrystusa właśnie w niedzielę, a więc do tajemnicy celebrowanej podczas każdej Eucharystii[47].

Zachwycenie w dzień Pański

W niedzielę także mistyczną wizję na wyspie Patmos otrzymuje od Boga Jan: „Doznałem zachwycenia w dzień Pański i posłyszałem za sobą potężny głos jak gdyby trąby mówiącej: Co widzisz, napisz w księdze i poślij siedmiu Kościołom” (Ap 1,10-11). To tu po raz pierwszy padają słowa „dzień Pański” (gr. kyriakē hēmera) nie tylko w Biblii, ale w całej literaturze chrześcijańskiej[48]. Nie ulega wątpliwości, że tekst ten mówi o zgromadzeniu liturgicznym Kościoła w niedzielę[49].

  1. Błogosławieństwo „przeklętych”

Wydaje się, że tym, co przypieczętowało zamianę dnia świętego z szabatu na niedzielę w kręgu judeochrześcijan były postanowienia zgromadzenia rabinów zgromadzonych w Jabne w 90 roku po Chr. To właśnie wtedy religijni przywódcy rodzącego się judaizmu rabinicznego nakazali swoim wyznawcom przynajmniej dwa razy dziennie odmawiać modlitwę zwaną Szemone esre („Osiemnaście błogosławieństw”). Dwunaste błogosławieństwo tej modlitwy dotyczy odstępców od wiary, do których zalicza się także judeochrześcijan. Pomijając szerokie dyskusje teologów na temat tożsamości owych odstępców (hebr. minim), jedno jest pewne: byli nimi judeochrześcijanie. Błogosławieństwo to przybrało następującą formę: „Dla odstępców niech nie będzie żadnej nadziei. I wszyscy występni i donosiciele niech zaraz wyginą. A zuchwałą władzę wyrwij z korzeniami i skrusz niezwłocznie za naszych dni. Błogosławiony bądź Ty Jahwe, który wrogów kruszysz i zuchwalców uniżasz”[50].

„Osiemnaście błogosławieństw” należało odmawiać nie tylko podczas prywatnych modłów. Była to modlitwa wstępna podczas sobotnich nabożeństw synagogalnych. W praktyce sprawa przedstawiała się następująco: jeśli ktoś z uczestników sobotniego nabożeństwa po wypowiedzeniu przez lektora dwunastego błogosławieństwa nie powiedział słowa „Amen”, zostawał wyprowadzany z synagogi i zabraniano mu wstępu do niej na kolejne nabożeństwa. W takiej sytuacji chrześcijanie pochodzenia żydowskiego byli postawieni pod faktem dokonanym: musieli porzucić Synagogę i świętowanie szabatu na rzecz niedzielnego uczestnictwa w Eucharystii[51].

Konkluzja

Rozważając powody, dla których chrześcijanie mogli wybrać niedzielę na dzień celebracji Eucharystii i łącząc te refleksje z wnioskami płynącymi z analizy trzech wspomnianych wyżej tekstów nowotestamentalnych, trudno oprzeć się wrażeniu, iż pierwotnie celebracja niedzieli musiała łączyć się z dniem szabatu. Prawdopodobnie chrześcijanie żydowskiego pochodzenia w Jerozolimie i w całej Judei świętowali szabat, a przy jego zakończeniu, a więc gdy rozpoczynała się niedziela, zbierali się na Eucharystii. Celebracja ta była w pewnym sensie „dopełnieniem” szabatu dla żydowskich chrześcijan. Z czasem jednak doszło do jej przesunięcia z sobotniego na niedzielny wieczór[52]. Stało się tak być może dlatego, że w wielu Żydów miało zwyczaj zbierać się w synagodze w wieczór kończący świętowanie szabatu celem studiowania Prawa i tak też czynili judeochrześcijanie. Ponieważ jednak po studium Tory pozostawało niewiele czasu na Eucharystię, przeniesiono ją na wieczór kolejnego dnia (niedzielę), już po skończonych obowiązkach, które należało podjąć od rana.

Podsumowując, to nie Jezus bezpośrednio ustanowił zwyczaj świętowania niedzieli, lecz jest on silnie zakotwiczony w początkach misji Kościoła. „Nie oznacza to jednak, że szabat został z życia i praktyki chrześcijańskiej wyparty. Funkcjonował on na poziomie teologicznym i praktycznym w różnych Kościołach lokalnych z różną intensywnością i w różnym czasie. Był jednak zawsze miarą i markerem sposobu, w jaki dana wspólnota uważała się za część lub dziedzica wspólnoty religijnej judaizmu”[53]. Proces zastąpienia szabatu niedzielą był długotrwały, a zdecydowane oddzielenie się chrześcijan od żydowskiego szabatu nastąpiło już po powstaniu wszystkich ksiąg Nowego Testamentu, choć ich zbiór nie stanowił jeszcze jednolitej całości[54].

Słowa – klucze

szabat, niedziela, relacja judaizm – chrześcijaństwo, Eucharystia

Key-words

Shabbath, Sunday, Judaism – Christianity, Eucharist

Bibliografia

 Alpers M., Das nachrepublikanische Finanzsystem. Fiscus und Fisci in der frühen Kaiserzeit(Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte 45) Berlin-New York 1995,s. 281-301.

Ante-Nicene Fathers, I, The Apostolic Fathers, Justin Martyr, Irenaeus, red A. Roberts, J. Donaldson, Peabody 1999.

Ante-Nicene Fathers, VII, Lactantius, Venantius, Asterius, Victorinus, Dionysius, Apostolic Teaching and Constitutions, 2 Clement, Early Liturgies, red. A. Roberts, J. Donaldson, Peabody 1999.

Bacchiocchi S., From Sabbath to Sunday: A Historical Investigation of the Rise of Sunday Observance in Early Christianity, Rome 1997.

Barclay J.M.G., Diaspora. I giudei nella diaspora mediterranea da Alessandro a Traiano (323 a. C. – 117 d. C.), Brescia 2004.

Broadhead E.K., Teaching with Authority. Miracles and Christology in the Gospel of Mark(Journal of the Study of the New Testament. Supplement Series 74) Sheffield 1992.

Bruce F.F., The Spreading Flame, Grand Rapids 1958.

Charles R.H., The Revelation of St. John, I, Edinburgh 1920.

Charlesworth J.H., Did They Ever Part?, w: Partings. How Judaism and Christianity Became Two, red. H. Shanks, Washington 2013, s. 281-300.

Ciecieląg J., Powstanie Bar Kochby. 132 – 135 po Chr.(Bitwy / Taktyka 23) Zabrze 2008.

Cross F.L., Livingstone E.A., Encyklopedia Kościoła, tłum. T. Głogowski, II, Warszawa 2004.

Czajkowski M., Galilejskie spory Jezusa. Struktura kerygmatyczna Mk. 2,1-3,6, Warszawa 1997.

Daniel-Rops H., Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, tłum. J. Lasocka, Warszawa 2001.

Doering L., Sabbath Laws in the New Testaments Gospels,w: The New Testament and Rabbinic Literature, red. R. Bieringer, F.G. Martinez, D. Pollefeyt, P.J. Tomson, (Supplements to the Journal for the Study of Judaism 136) Boston – Leiden 2010, s. 207-253.

Gamba GG., Struttura letteraria e significato dottrinale di Marco 2,23-28 e 3,1-3,„Salesianum”40 (1978) s. 529-582.

Geoltrain P., La violation du Sabbat. Une lecture de Marc 3,1-6, „Foi et Vie”69 (1970), s. 83-91.

Georgi D., Remembering the Poor: The History of Paul’s Collection for Jerusalem, Nashville 1992.

Geraty L.T., From Sabbath to Sunday: Why, How and When,w: Partings. How Judaism and Christianity Became Two, red. H. Shanks, Washington 2013,s. 255-268.

Gnilka J., Marco,tłum. G. Poletti, Assisi 19872.

Heemstra M., The Fiscus Judaicus and the Parting of the Ways, (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 2/227) Tübingen 2010.

Hultgren A.J., The Formation of the Sabbath Pericope in Mark 2:23-28, „Journal for Biblical Literature” 91 (1972), s. 38-43.

Jonge H.J. de,The Origins of the Sunday Eucharist, „Ephemerides Theologicae Lovanienses”92 (2016) 4, s. 559-579.

Kameraz-Kos N., Święta i obyczaje żydowskie, Warszawa 2000.

Kimbrough S.T., The Concept of the Sabbath at Qumran, „Revue de Qumran” 20 (1966), s. 483-502.

Kurz J., Dzieje Apostolskie(Katolicki Komentarz do Pisma Świętego)  tłum. D. Krupińska, Poznań 2021.

Kuśmirek A., Hebrajsko-polski Stary Testament. Pięcioksiąg. Przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją oraz indeksem rdzeni, red. A. Kuśmirek, Warszawa 2003.

Landesmann P, Anti-Judaism on the Way from Judaism to Christianity(Wiener Vorlesungen: Forschungen 5) Frankfurt am Main – Berlin – Bern – Bruxelles – New York – Oxford – Wien 2012.

Langkammer H., „Kościoły domowe” w Nowym Testamencie, w: Biblia o rodzinie, red. G. Witaszek, Lublin 1995, s. 7-12.

Lieu J., „The Parting of the Ways”: Theological Construct or Historical Reality?, „Journal for the Study of the New Testament” 56 (1994), s. 101-119.

Linke W., Od szabatu do niedzieli. Ciągłość i nieciągłość tradycji świętowania, w: Więcej szczęścia jest w dawaniu aniżeli w braniu. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Waldemara Chrostowskiego w 60. rocznicę urodzin, II, red. B. Strzałkowska, Warszawa 2011, s. 1020-1033.

Llewelyn S.R., The Use of Sunday for Meetings of Believers in the New Testament, „Novum Testamentum” 43 (2001) 3, s. 205-223.

Matysiak B.W., Szabat dniem uświęcenia Jahwe, w: „Bóg jest miłością” (1J 4,16). Studia dla Księdza Profesora Józefa Kudasiewicza w 80. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski (Rozprawy i Sudia Biblijne 25) Warszawa 2006, s. 278-283.

Najda A., Modlitwy pierwszych chrześcijan w świetle Dziejów Apostolskich, „Studia Gdańskie” 46 (2020) s. 11-23.

Penna R., La cena del Signore. Dimensione storica e ideale, Cinisello Balsamo 2015.

Ratzinger J., Duch liturgii, tłum. E. Pieciul, Poznań 2002.

Regan F.A., Dies Dominica and Dies Solis: The Beginnings of the Lord’s day in Christian Antiquity, Washington 1961.

Robbins V.K., Plucking Grain on the Sabbath, w: Patterns of Persuasion in the Gospels, red. B.L. Mack, V.K. Robbins, Sonoma 1989, s. 107-141.

Miazek J., Msza Święta pierwszych chrześcijan, w: Eucharystia pierwszych chrześcijan. Ojcowie Kościoła nauczają o Eucharystii, red. M. Starowieyski (Biblioteka Ojców Kościoła) Kraków 1997, s. 27-44.

Podeszwa P., Eucharystia pierwotnego Kościoła w świetle Dziejów Apostolskich, „Biblica et Patristica Thoruniensia” 1 (2008), s. 123-139.

RosikM., Zarzewie konfliktu między Kościołem a Synagogą (do 135 roku), w: Jezus i chrześcijanie w źródłach rabinicznych. Perspektywa historyczna, społeczna, religijna i dialogowa, red. K. Pilarczyk, A. Mrozek, Kraków 2012, s. 69-104.

Sanders E.P.Jewish Law from Jesus to the Mishnah, London – Philadelphia 1990.

Sauer S., Traditionsgeschichtliche Überlegungen zu Mk. 3:1-6, „Zeitschrift für die Neutestamentliche Wiessenschaft”73 (1982), s. 183-203.

Schmidt K.L., Der Rahmen der Geschichte Jesu, Berlin 1919.

Siwek K., Historyczny wymiar „Mowy o chlebie życia” (J 6,22-71), „Seminare” 20 (2004), s. 20-42.

Smith S.H., Mark 3,1-6: Form, Redaction and Community Function, „Biblica”75 (1994), s. 153-174.

Stasiak S., Controversia in Galilea e guarigione dell’uomo con la mano inaridita (analisi sincronica di Mc 3,1-6), „Antonianum”77 (2002), s. 617-647.

Vassiliades P., Equality and Justice in Classical Antiquity and in Paul: The Social Implications of the Pauline Collection, „St. Vladimir’s Theological Quarterly”36 (1992), s. 51-59.

Waterhouse S.D., The Planetary Week in the Roman West, w;The Sabbath in Scripture and History, red. K. Strand, Washington 1982, s. 308-322.

Zorna P., Historia Fisci Judaici Sub Imperio Veterum Romanorum: Qua Periodi Designantur Sceptri Judaeorum Ablati. Inseritur Commentarius In Nummum Thesauri Regii Prussici De Calumnia Fisci Iudaici Per Nervam Coccejum Imperatorem Romanum Sublata,Hamburg 1734.

***

[1]R.Penna, La cena del Signore. Dimensione storica e ideale, Cinisello Balsamo 2015, s. 73; S.R. Llewelyn,The Use of Sunday for Meetings of Believers in the New Testament, „Novum Testamentum” 43 (2001) 3, s. 205.Do listy wymienionych sigli należy także dołączyć Dz 16,13, gdzie mowa jest o tym, iż Paweł przyszedł na miejsce żydowskich modłów nad rzeką, gdyż w Filippi nie było wówczas synagogi.

[2]„Głównym powodem zastąpienia szabatu przez niedzielę było, wspomniane już przez św. Ignacego, upamiętnienie zmartwychwstania, co nadaje dniu radosny charakter; nie ma w tym dniu postów lub klęczenia. Justyn Męczennik wiąże go także z pierwszym dniu stworzenia, a św. Izydor z Sewilli, znacznie później, z przybyciem Ducha Świętego”; zob. hasło Niedziela, w: F.L. Cross, E.A. Livingstone, Encyklopedia Kościoła, tłum. T. Głogowski, II, Warszawa 2004, s. 342; L.T. Geraty, From Sabbath to Sunday: Why, How and When,w: Partings. How Judaism and Christianity Became Two, red. H. Shanks, Washington 2013,s. 256.

[3]H.J. de Jonge, The Origins of the Sunday Eucharist, „Ephemerides Theologicae Lovanienses”92 (2016) 4, s. 559-579.

[4]J.M.G. Barclay, Diaspora. I giudei nella diaspora mediterranea da Alessandro a Traiano (323 a. C. – 117 d. C.), Brescia 2004, s. 413-414.Żydzi potajemnie zachowywali prawo szabatowe nawet wśród prześladowań, o czym świadczy wymownie łamanie zakazu, o którym mówi autor Drugiej Księgi Machabejskiej: „Nie wolno było ani zachowywać szabatu, ani obchodzić ojczystych świąt, ani nawet przyznawać się, że się jest Żydem” (2Mch 6,6).

[5]B.W. Matysiak, Szabat dniem uświęcenia Jahwe, w: „Bóg jest miłością” (1J 4,16). Studia dla Księdza Profesora Józefa Kudasiewicza w 80. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski (Rozprawy i Sudia Biblijne 25) Warszawa 2006, s. 278-283.

[6]W czasach przedwygnaniowych praktykowanie szabatu było nieregularne, aczkolwiek według autora Księgi Jubileuszów szabat miał być świętowany już przez patriarchów (Jub. 2,19-24). Mocny rygoryzm w tym względzie wprowadziły reformy Ezdrasza i Nehemiasza (Ne 10,31; 13,15-22).

[7]Świętowanie szabatu uzasadniane jest przez autora Tory odpoczynkiem Boga po dziele stworzenia. Bóg jednak – zgodnie z myślą zapisaną przez Izajasza – odpoczywać nie musi, gdyż „się nie męczy ani się nie nuży” (Iz 40,28); stąd dzień szabatu był rozumiany przede wszystkim jako przypomnienie człowiekowi o Bożym panowaniu nad czasem.

[8]Analizę porównawczą obydwu tekstów przedstawił w swym artykule B.W. Matysiak; Szabat dniem uświęcenia Jahwe, s. 283-288.

[9]Wówczas także ustalono normy karne za naruszenie szabatu (Wj 31,12-17; por. Lb 15,32-36).

[10]W. Linke, Od szabatu do niedzieli. Ciągłość i nieciągłość tradycji świętowania, w: Więcej szczęścia jest w dawaniu aniżeli w braniu. Księga pamiątkowa dla Księdza Profesora Waldemara Chrostowskiego w 60. rocznicę urodzin, II, red. B. Strzałkowska, Warszawa 2011, s. 1023-1025.

[11]H. Daniel-Rops, Życie codzienne w Palestynie w czasach Chrystusa, tłum. J. Lasocka, Warszawa 2001, s.313.

[12]Dużo więcej przykładów prac zakazanych w szabat zawiera fragment Dokumentu Damasceńskiego: „A long section outlines appropriate sabbath observance (X 14 – XII 5). Sabbath prohibitions include such things as walking further than 1,000 cubits (X 21), eating that which is prepared on the sabbath (X 22), drinking outside of the camp (X 23), drawing water up into any vessel (XI 2), voluntary fasting (XI 4–5), opening of a sealed vessel (XI 9), wearing of perfume (XI 9–10), lifting of stone or dust at home (XI 10b–11a), aiding a beast in birthing (XI 13a), lifting an animal that has fallen into a pit (XI 13–14), lifting a person that has fallen into a place full of water (XI 16–17), and having sexual relations in the city of the sanctuary (XII 1). These rigid demands are more or less like the sabbath halakhahof normative Judaism outside of the Qumran community”, S.T. Kimbrough, The Concept of the Sabbath at Qumran, „Revue de Qumran” 20 (1966) s. 498-499. Misznaicki traktat Shabbatwymienia trzydzieści dziewięć czynności, których nie wolno wykonywać w dzień szabatu. Rabini sformułowali listę prac zabronionych w szabat na podstawie tekstów biblijnych; N. Kameraz-Kos, Święta i obyczaje żydowskie, Warszawa 2000, s. 29-30.

[13]Dzień szabatowego odpoczynku ustanowił Bóg jedynie dla Izraela: „Stworzyciel wszystkiego pobłogosławił go, lecz nie uświęcił żadnego ludu ani narodu dla zachowania szabatu, z wyjątkiem jednego tylko Izraela” (Jub. 2,31).

[14]Poprzez pisma Filona Aleksandryjskiego (Decal. 102-105) i Arystobula (Aristobulos, frag. 5) praktyka szabatu zaczęła być znana poprzez diasporę światu hellenistycznemu. Filon, chcąc podkreślić znaczenie dnia, nazywa szabat „urodzinami świata” (Spec. 2,59.70). Dla Owidiusza jest to praktyka obca i nieco dziwna (Rem. am.220), dla Juwenalisa określa tożsamość żydowską (Sat. 14,96), według Swetoniusza była przestrzegana przez Żydów nader skrupulatnie (Div. Aug. 76,2), ale już według Seneki Młodszego zdołała się ona upowszechnić także poza środowiskiem żydowskim (Ep. moral. 14,95,47). Seneka jednak nie pochwalał owego upowszechnienia, czemu dał wyraz w De superstitione: „Zwyczaj tego najbardziej zbrodniczego plemienia nabrał mocy do tego stopnia, iż został przyjęty we wszystkich krajach” (De sup. 14-15). Równie niepochlebnie o świętowaniu szabatu wyraża się Tacyt: „siódmy dzień, jak słychać, dniem odpoczynku ustanowili, ponieważ on ich udrękom kres położył; potem jednak, jako że bezczynność im dogadzała, także każdy siódmy rok na próżnowanie obracali” (Hist.5, 5).

[15]J. Ratzinger, Duch liturgii, tłum. E. Pieciul, Poznań 2002, s. 87.

[16]Nawiązanie do tej nazwy odnajdujemy w starożytnych baptysteriach, które często budowano na bazie ośmiokąta, by ukazać chrzest jako nowe narodzenie „ósmego dnia”; J. Ratzinger, Duch liturgii, s. 89.

[17]Sam tytuł „Pan szabatu” stoi w kontraście do tekstów Tory, w których według Septuaginty to Bóg jest „Panem” (gr. Kyrios) szabatu (Wj 16,25; 20,10; 31,15; 35,2; Kpł 23,3).

[18]Np. J. Gnilki (Marco,tłum. G. Poletti, Assisi 19872, s. 160).

[19]J. Sauer, Traditionsgeschichtliche Überlegungen zu Mk. 3:1-6, „Zeitschrift für die Neutestamentliche Wiessenschaft”73 (1982), s. 199-200; S. Stasiak, Controversia in Galilea e guarigione dell’uomo con la mano inaridita (analisi sincronica di Mc 3,1-6), „Antonianum”77 (2002), s. 637; P. Geoltrain, La violation du Sabbat. Une lecture de Marc 3,1-6, „Foi et Vie”69 (1970), s. 87-89; S.H. Smith, Mark 3,1-6: Form, Redaction and Community Function, „Biblica”75 (1994) s. 164; E.K. Broadhead, Teaching with Authority. Miracles and Christology in the Gospel of Mark(Journal of the Study of the New Testament. Supplement Series 74) Sheffield 1992, s. 83.

[20]L. Doering, Sabbath Laws in the New Testaments Gospels, w: The New Testament and Rabbinic Literature, red. R. Bieringer, F.G. Martinez, D. Pollefeyt, P.J. Tomson, (Supplements to the Journal for the Study of Judaism 136) Boston – Leiden 2010, s. 253.

[21]„Gesù ha occhi e cuore per chi è nella sofferenza; gli avversari sono [winno być: ‘hanno’; przyp. – MR] occhi e cuore unicamente per muovere accusa a Gesù. E questa fondamentale divergenza trova nella scena come la sua consacrazione o manifestazione culminante: per una parte Gesù con gesto taumaturgico guarisce il poveretto, per altra parte i Farisei s’accordano con gli Erodiani per uccidere Gesù”; G.G. Gamba, Struttura letteraria e significato dottrinale di Marco 2,23-28 e 3,1-3,„Salesianum”40 (1978), s. 573.

[22]K.L. Schmidt, Der Rahmen der Geschichte Jesu, Berlin 1919, s. 92; M. Czajkowski, Galilejskie spory Jezusa. Struktura kerygmatyczna Mk. 2,1-3,6, Warszawa 1997, s. 116; M. Casey, Culture and Historicity: the Plucking of the Grain (Mark 2.23-28), „New Testament Studies” 34 (1988) 1, s. 1; V.K. Robbins, Plucking Grain on the Sabbath, w: Patterns of Persuasion in the Gospels, red. B.L. Mack, V.K. Robbins, Sonoma 1989, s. 113; A.J. Hultgren, The Formation of the Sabbath Pericope in Mark 2:23-28, „Journal for Biblical Literature” 91 (1972), s. 38-39.

[23]E.P. Sanders zauważa: „Jesus behaved on the sabbath in a way which fell inside the range of current debate about it, and well inside the range of permitted behaviour. He is depisted as being queiried about some of his actions, and about permitting his disciples to pluck grain when they were hungry; but he defended every case by some sort of legal argument (sometimes not a very good one), and there is no indication that his justifications were not accepted or that those who scrutinized him laid charges with the local magistrate. Other Jews disagreed about equally substantial issues”; Jewish Law from Jesus to the Mishnah,London – Philadelphia 1990,s. 23.

[24]Przekład za: A. Kuśmirek, Hebrajsko-polski Stary Testament. Pięcioksiąg. Przekład interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracją oraz indeksem rdzeni, red. A. Kuśmirek, Warszawa 2003, s. 5.

[25]„I ukończył Bóg w dniu szóstym dzieła swoje, które uczynił, i odpoczął dnia siódmego od wszystkich dzieł swoich, które uczynił” (Rdz 2,2); przekład własny.

[26]J.H. Charlesworth, Did They Ever Part?, w: Partings. How Judaism and Christianity Became Two, red. H. Shanks, Washington 2013, s. 286.

[27]R. Penna., La cena del Signore. Dimensione storica e ideale, s. 73.

[28]S. Bacchiocchi, From Sabbath to Sunday: A Historical Investigation of the Rise of Sunday Observance in Early Christianity, Rome 1997, s. 79-81.

[29]Poświadczają to Konstytucje Apostolskie: „Będziesz zachowywał szabat i uroczysty dzień Pański, ponieważ pierwszy jest pamiątką stworzenia, a drugi zmartwychwstania. Jest dla was tylko jeden szabat, który należy zachowywać w przeciągu całego roku jako święto, a nie uroczystość – to jest szabat pogrzebu naszego Pana. A to dlatego, że gdy Stworzyciel był pod ziemią, smutek za Nim jest silniejszy niż radość stworzenia, gdyż Stworzyciel jest bardziej godny czci przez naturę i godności niż Jego własne stworzenia”(Const. Ap. 7,23,3-4); Ante-Nicene Fathers, VII, Lactantius, Venantius, Asterius, Victorinus, Dionysius, Apostolic Teaching and Constitutions, 2 Clement, Early Liturgies,red. A. Roberts, J. Donaldson, Peabody 1999,s. 475. Orygenes w swoich homiliach do Księgi Kapłańskiej zachęcał, by chrześcijanie, którzy wczoraj byli w synagodze, zechcieli przyjść go posłuchać dzień później, czyli w niedzielę; P. Landesmann, Anti-Judaism on the Way from Judaism to Christianity(Wiener Vorlesungen: Forschungen 5) Frankfurt am Main – Berlin – Bern – Bruxelles – New York – Oxford – Wien 2012, s. 92.

[30]L.T. Geraty, From Sabbath to Sunday: Why, How and When, s. 259-260.Co więcej, ponieważ na ów czynnik polityczny nałożył się ważniejszy w pewnym sensie wspomniany czynnik teologiczny (zmartwychwstanie Chrystusa i chrystofanii, które miały miejsce w niedziele), właśnie w Rzymie za czasów papieża Sykstusa (ok. 116-126) utwierdził się zwyczaj świętowania Wielkanocy właśnie w niedzielę, dla odróżnienia od żydowskiej Paschy. Fakt ten również nie pozostał bez znaczenia dla utrwalania się tradycji niedzielnych zgromadzeń chrześcijan; F.F. Bruce, The Spreading Flame, Grand Rapids 1958, s. 157.

[31]J. Lieu, „The Parting of the Ways”: Theological Construct or Historical Reality?, „Journal for the Study of the New Testament” 56 (1994), s. 101-119.

[32]Pierwsza naukowa pozycja na temat systemu opodatkowania Żydów przez cesarstwo rzymskie począwszy od 63 r. przed Chr. wyszła spod pióra niemieckiego badacza Petera Zorna pod tytułem Historia Fisci Judaici Sub Imperio Veterum Romanorum: Qua Periodi Designantur Sceptri Judaeorum Ablati. Inseritur Commentarius In Nummum Thesauri Regii Prussici De Calumnia Fisci Iudaici Per Nervam Coccejum Imperatorem Romanum Sublata (Hamburg 1734).

[33]Możliwe, że podatek pod tą samą nazwą istniał już przed rokiem 70, a objęci nim byli mieszkańcy prowincji Judea. Na podobnych zasadach funkcjonował Fiscus Asiaticus czy Fiscus Alexandrinus; M. Alpers, Das nachrepublikanische Finanzsystem. Fiscus und Fisci in der frühen Kaiserzeit(Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte 45) Berlin-New York 1995,s. 281-301.

[34]Po zakończeniu pierwszego powstania żydowskiego nie nastąpiła żadna zmiana statusu prawnego Żydów w cesarstwie; J. Ciecieląg, Powstanie Bar Kochby. 132 – 135 po Chr.(Bitwy / Taktyka 23) Zabrze 2008, s. 22.

[35]M. Heemstra, The Fiscus Judaicus and the Parting of the Ways, (Wissenschaftliche Untersuchungen zum Neuen Testament 2/227) Tübingen 2010, s. 10.

[36]Potwierdzają to znaleziska archeologiczne z Pompejów, miasta zalanego lawą Wezuwiusza w 79 roku po Chr.; L.T. Geraty, From Sabbath to Sunday: Why, How and When, 262; S.D. Waterhouse, The Planetary Week in the Roman West, w; The Sabbath in Scripture and History, red. K. Strand, Washington 1982, s. 308-309. Potwierdza to także rzymski historyk Dio Kasjusz (Hist. rom. 37,18). W II stuleciu naszej ery kult ten przybrał na sile pod wpływem religii solarnych obecnych na wschodnich rubieżach imperium.

[37]Oczywiście chrześcijanie nie mogli brać udziału w kultach astralnych, które są wyraźnie potępiane przez Ojców Kościoła, jednak w oczach Rzymian świętowanie w „dniu słońca” faworyzowało w pewien sposób wyznawców Chrystusa. Dużo później, uzasadniając świętowanie niedzieli, doszedł motyw teologiczny, ten mianowicie, że w Nowym Testamencie Chrystusa nazywa się „z wysoka Wschodzącym Słońcem”. Znalazło to swój wyraz w obecnej przez pewien czas praktyce orientowania kościołów ku Wschodowi. Zwyczaj ten dotyczył także codziennych modlitw. F.A. Regan zauważa: „A suitable, single example of the pagan influence may had from an investigation of the Christian custom of turning toward the East, the land of the rising sun, while offering their prayers… For in the transition from the observance of the Sabbath to the celebration of the Lord’s day, the primitive Christians not only substituted the first day of the week for the seventh, but they went even further and changed the traditional Jewish practice of facing toward Jerusalem during their daily period of prayer”; F.A. Regan, Dies Dominica and Dies Solis: The Beginnings of the Lord’s day in Christian Antiquity, Washington 1961, s. 96.

[38]J. Ratzinger – Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, II, Od wjazdu do Jerozolimy do Zmartwychwstania, tłum. W. Szymona, Kielce 2011, s. 156. Cytat za: Ante-Nicene Fathers, I, The Apostolic Fathers, Justin Martyr, Irenaeus, red A. Roberts, J. Donaldson, Peabody 1999, s. 62-63.

[39]Ante-Nicene Fathers, VII, Lactantius, Venantius, Asterius, Victorinus, Dionysius, Apostolic Teaching and Constitutions, 2 Clement, Early Liturgies, s. 413.

[40]R. Penna., La cena del Signore. Dimensione storica e ideale, s. 73.

[41]J. Miazek, Msza Święta pierwszych chrześcijan, w: Eucharystia pierwszych chrześcijan. Ojcowie Kościoła nauczają o Eucharystii, red. M. Starowieyski (Biblioteka Ojców Kościoła) Kraków 1997, s. 30-32.

[42]„Paul’s mention of the first day could be motivated more by practical than theological reasons. To wait until the end of the week or of the month to set aside one’s contributions or savings is contrary to sound budgetary practices, since by then one finds himself to be with empty pockets and empty hands. On the other hand, if on the first day of the week, before planning any expenditures, one sets aside what he plans to give, the remaining funds will be so distributed as to meet all the basic necessities. While it is difficult at present to determine what economic significance, if any, was attached to Sunday in the pagan world, it is a known fact that no financial computations or transactions were done by the Jews on the Sabbath”; S. Bacchiocchi, From Sabbath to Sunday: A Historical Investigation of the Rise of Sunday Observance in Early Christianity, s. 96.

[43]S. Bacchiocchi, From Sabbath to Sunday: A Historical Investigation of the Rise of Sunday Observance in Early Christianity, s. 24; D. Georgi, Remembering the Poor: The History of Paul’s Collection for Jerusalem, Nashville 1992, s. 21; P. Vassiliades, Equality and Justice in Classical Antiquity and in Paul: The Social Implications of the Pauline Collection, „St. Vladimir’s Theological Quarterly”36 (1992), s. 51-59.

[44]A. Najda, Modlitwy pierwszych chrześcijan w świetle Dziejów Apostolskich, „Studia Gdańskie” 46 (2020) s. 20.

[45]„Zgodnie z wzorcem biblijnym, utrwalonym już w Starym Testamencie (Wj 24,3-11; Ne 8,8-10), jak również kierując się przykładem zmartwychwstałego Jezusa w Emaus (Łk 24,25-32), przed liturgią eucharystyczną Kościół celebruje liturgię słowa – najpierw słucha słowa Pańskiego, a następnie raduje się Komunią eucharystyczną z Nim”; J. Kurz, Dzieje Apostolskie(Katolicki Komentarz do Pisma Świętego) tłum. D. Krupińska, Poznań 2021,s. 341.

[46]H. Langkammer, „Kościoły domowe” w Nowym Testamencie, w: Biblia o rodzinie, red. G. Witaszek, Lublin 1995, s. 7-12.

[47]P. Podeszwa, Eucharystia pierwotnego Kościoła w świetle Dziejów Apostolskich, „Biblica et Patristica Thoruniensia” 1 (2008) s. 134-135.

[48]R.H. Charles, The Revelation of St. John, I, Edinburgh 1920, s. 23.

[49]Nie chodzi więc o „dzień Pański” rozumiany jako dzień paruzji, jak to jest w innych miejscach Nowego Testamentu (1Kor 1,8; 2Kor 1,14; 1Tes 5,2; 2Tes 2,2; 2P 3,10); R. Penna., La cena del Signore. Dimensione storica e ideale, s. 74-77. Inaczej S.R. Llewelyn: „Rev. 1:10 refers not to Sunday but to the day of judgement and of the parousia. This fits the eschatological motif of Revelation”; S.R. Llewelyn,The Use of Sunday for Meetings of Believers in the New Testament, s. 209.

[50]Za: K. Siwek, Historyczny wymiar „Mowy o chlebie życia” (J 6,22-71), „Seminare” 20 (2004), s. 21-22; por.G. Dalman, Die Worte Jesu mit Berücksichtigung des nachkanonischen jüdischen Schrifttums und der aramäischen Sprache, Leipzig 1898, s. 300-303.

[51]M. Rosik, Zarzewie konfliktu między Kościołem a Synagogą (do 135 roku), w: Jezus i chrześcijanie w źródłach rabinicznych. Perspektywa historyczna, społeczna, religijna i dialogowa, red. K. Pilarczyk, A. Mrozek, Kraków 2012, s. 69-104.

[52]Taki schemat utrwalania się niedzielnej Eucharystii relacjonuje H.J. de Jonge, choć przytacza własne obiekcje co do tej propozycji: „(1) there must be some form of continuity between Jewish Sabbath observation and the Christian group meal; (2) originally, the eucharist was celebrated on Saturday evening as an extension of Jewish Sabbath observation (although most of the evidence points to the Sunday evening as the time of the Christian gathering); (3) the Saturday evening was counted as the beginning of the first day of the week or Sunday (quod non; even if Jews ceased from working on Friday at sunset, the Sabbath and the seventh day began on Saturday, not on Friday evening); and (4) the eucharist was moved forward from Saturday evening to Sunday morning (although, as said before, most evidence points to the Sunday evening as the time when the eucharist took place, whereas there is not the slightest evidence for a transfer of the eucharist from Saturday to Sunday morning)”; H.J. de Jonge, The Origins of the Sunday Eucharist, s. 571.

[53]W. Linke, Od szabatu do niedzieli. Ciągłość i nieciągłość tradycji świętowania, s. 1032-1033.

[54]B.W. Matysiak, Szabat dniem uświęcenia Jahwe, s. 297.

„Od soboty ku niedzieli”, Studia Gdańskie 48 (2021) 35-46.

PDF artykułu tutaj.

Polub stronę na Facebook