Temat przymierza należy do centralnych zagadnień teologicznych Starego Testamentu. Niektórzy teologowie całość orędzia teologicznego Starego Testamentu ujmują w kategorie przymierza. Prorocy widzą w zburzeniu Jerozolimy (zwłaszcza świątyni), wygnaniu babilońskim i diasporze konsekwencje braku wierności Izraela wobec warunków przymierza zawartego z Bogiem. Doświadczeniu kary za złamanie relacji z Jahwe towarzyszą zapowiedzi nowego, doskonałego przymierza, gdyż Bóg nie zrezygnował z realizacji swych zbawczych planów.
Najbardziej znaną przepowiednią Starego Testamentu dotyczącą „nowego przymierza” jest fragment Księgi Jeremiasza: „Oto nadchodzą dni – wyrocznia Pana – kiedy zawrę z domem Izraela i z domem judzkim nowe przymierze. Nie jak przymierze, które zawarłem z ich przodkami, kiedy ująłem ich za rękę, by wyprowadzić z ziemi egipskiej. To moje przymierze złamali, mimo że byłem ich Władcą – wyrocznia Pana. Lecz takie będzie przymierze, jakie zawrę z domem Izraela po tych dniach – wyrocznia Pana: Umieszczę swe prawo w głębi ich jestestwa i wypiszę na ich sercu. Będę im Bogiem, oni zaś będą Mi narodem. I nie będą się musieli wzajemnie pouczać jeden mówiąc do drugiego: Poznajcie Pana! Wszyscy bowiem od najmniejszego do największego poznają Mnie – wyrocznia Pana, ponieważ odpuszczę im występki, a o grzechach ich nie będę już wspominał” (Jr 31,31-34).
Wyrocznia Jeremiasza pojawia się w części księgi zwanej „Księgą pocieszenia” (Jr 30-31). Owa „Księga pocieszenia” wpisana została jednak w kontekst zapowiedzi upadku Jerozolimy. Oznacza to, że jest ona słowem nadziei w przepowiedni upadku. „Nowe przymierze” ukazane jest przez proroka na zasadach kontrastu z dawnym przymierzem. Bibliści niemal jednym chórem twierdzą, że zapowiedź ta stanowi oddzielną jednostkę literacką, łatwo wyodrębniającą się z kontekstu, w który została włączona. W samej strukturze tej jednostki dostrzegalne są dwie części wyodrębnione przez powtórzenie formuły prorockiej „wyrocznia Pana”: retrospektywne spojrzenie na dawne przymierza (Jr 31,31-32) i charakterystyka nowego przymierza (Jr 31,33-34). W obydwu częściach najpierw zamieszczono zapowiedź nowego przymierza, a następnie wykorzystano jednakową sekwencję podmiotów gramatycznych: Ja (Jahwe) – oni (Izrael) –Ja (Jahwe).
Dawne przymierze
Przymierze zapowiadane przez Jeremiasza cechuje „nowość”, którą prorok definiuje na zasadzie kontrapozycji w stosunku do przymierza zawartego „z przodkami”. Historia Izraela zna liczne reformy religijne, które miały na celu odnowienie przymierza. Na czoło wysuwa się próba przywrócenia właściwej relacji Izrael – Jahwe po grzechu idolatrii popełnionym w akcie kultu złotego cielca (Wj 34). Inaczej ma się rzecz z „nowym przymierzem”: nie jest ono kolejną reformą religijną, lecz pozyskaniem przez Izrael zupełnie nowego typu relacji z Bogiem, odmiennej od relacji Boga z „ojcami” (termin ten nie odnosi się jedynie do patriarchów, Abrahama, Izaaka i Jakuba, lecz wskazuje na pokolenie świadków uwolnienia z Egiptu). Prorok wskazuje ma trzy momenty dawnego przymierza: moment zawarcia przymierza, w którym Bóg okazuje swą łaskawość i zaprasza Izraela do nawiązania z Nim relacji posłuszeństwa i miłości; moment złamania przymierza, w którym naród objawia swą buntowniczą naturę; chwila obecna, w której naród doświadcza „przekleństwa” czyli braku opieki ze strony Boga, wobec którego popełnił grzech bałwochwalstwa.
Moment zawarcia dawnego przymierza widzi Jeremiasz nie w objawieniu na Synaju ani w wydarzeniach podczas pustynnej wędrówki Izraela, lecz w samym wyzwoleniu spod jarzma egipskiego: „ująłem ich za rękę, by wyprowadzić z ziemi egipskiej” (Jr 31,32). Zwrot „wziąć za rękę” oznacza „wspomagać”, „wspierać”, „udzielać pomocy” (Iz 41,13; 51,18; Hi 8,20). Przy takiej interpretacji Bóg jawi się jako ojciec prowadzący za rękę swego syna. Metafora ta powraca często w wypowiedziach prorockich: Ozeasz mówi, że Izrael jest dzieckiem, które trzeba nauczyć chodzić (Oz 11,1.3); Ezechiel przywołuje scenę porzucenia niemowlęcia (Ez 16,4-5); deuteronomista przypomina, że Bóg niósł Izraela przez pustynię, „jak człowiek nosi własnego syna” (Pwt 1,31). W niektórych wypadkach znaczenie zwrotu „wziąć za rękę” ubogacone jest o odcień jurydyczny uznania czy wybrania, który w aspekcie politycznym jest równoważny z gestem inwestytury wasala (Iz 42,6; 45,1; Ps 73,23). Potwierdzenia takiej interpretacji dostarczają starożytne dokumenty akadyjskie i egipskie, w których bóstwo „bierze za rękę” wybrańca na króla, by go posadzić na tronie. Izrael w momencie zawarcia przymierza zostaje więc wybrany na sługę (wasala) Jahwe, i zostaje obarczony „jarzmem” posłuszeństwa.
Złamanie przymierza Jeremiasz sygnalizuje lapidarnym stwierdzeniem Boga: „ale oni złamali moje przymierze” (Jr 31,32). W świetle zasygnalizowanej wyżej metafory ojcostwa Jahwe wobec Izraela, stwierdzenie to przypomina w swej treści frazę Izajasza: „Wychowałem i wykarmiłem synów, lecz oni wystąpili przeciw Mnie” (Iz 1,2). Formuła „złamać przymierze” często określa w Biblii formalny akt zerwania więzi Izraela z Bogiem, więzi nawiązanej pod przysięgą (Iz 24,5). Akt ten dokonuje się zawsze z winy Izraela i nie chodzi przy nim nigdy o okazjonalne przekroczenie nakazów przymierza, lecz o całkowite jego anulowanie (Jr 11,9-10). Sam Bóg zaś pozostaje zawsze wierny warunkom przymierza, którego jest inicjatorem.
Zerwanie przymierza jest powodem gniewu Boga i Jego karzącego działania. Wydaje się, że najlepiej akcent kary uwypukla tłumaczenie: „sprawowałem (dawałem odczuć) swoją władzę nad nimi”. Załamanie się relacji przymierza pomiędzy Bogiem i Jego ludem rysuje przed Izraelem obraz karzącego oblicza Jahwe. Gniew jednak nie jest ostatnim Jego słowem, gdyż w obietnicy nowego przymierza pojawia się nadzieja na przebaczenie.
Nowe przymierze
Adresatem obietnicy nowego przymierza jest „dom Izraela”, pokolenie grzeszne, które sprzeniewierzyło się swemu Bogu. Temu właśnie pokoleniu przypaść mają w udziale trzy dary obietnicy: Prawo wypisane w sercach (Jr 31,33a), poznanie Pana (Jr 31,34a) i przebaczenie wykroczeń (Jr 31,34b).
Optyka kontrapozycji pomiędzy dawnym i nowym przymierzem każe widzieć w Prawie wypisanym w sercach element odpowiadający wyjściu Izraelitów z Egiptu. Pierwsze przymierze akcentuje zewnętrzne wyzwolenie; nowe przymierze koncentruje się na wewnętrznym działaniu Boga. I choć wprost wspomina się jedynie o uwolnieniu z ziemi egipskiej, to czasowniki „dam” i „wypiszę” przywołują także Synaj jako miejsce nadania Prawa. Obydwa te czasowniki są charakterystyczne dla terminologii przymierza („dać”: Pwt 29,3; Jr 24,7; 32,39.40; „pisać”: Wj 24,12; Pwt 5,22). Na Synaju Prawo wypisane zostało na kamiennych tablicach (Wj 31,18; 34,1-4). Kamień gwarantować miał trwałość zapisu. Jednak materiał ten nie okazał się trwały, jak Izrael nie okazał się wierny słowom Prawa. Kamienne tablice były zewnętrznym znakiem, niedoskonałą figurą zapisu „w sercach”: choć miały być trwałe, okazały się kruche; musiały być przechowywane w arce, a więc jako niewidoczne dla oczu mogły być łatwo zapomniane; wymagały powtarzania lektury w celu przypominania treści Prawa.
Inaczej ma się rzecz z zapisem „w sercach”. Izraelici nie muszą już wypisywać słów Prawa na odrzwiach domów czy też przywiązywać ich do rąk lub umieszczać między oczyma (Pwt 6,4-9), gdyż w sercu przecież zawiera się pamięć człowieka. Nie potrzeba więcej Arki Przymierza, gdyż serce stanowić będzie wystarczającą kustodię dla słów Prawa. Sama metafora wypisania słów Pańskich w sercach nawiązuje do tradycji synajskiej, wedle której Bóg przeprowadzi „obrzezanie serca” (Pwt 30,6). Obrzezanie jest również formą inskrypcji na sercu (Rdz 17). Metafora ta posiada jasno określoną celowość: zapis Prawa w sercach zapewnić ma możliwość jego realizacji. Człowiek posiadający Prawo w sercu staje się zdolny do jego zachowania. Boże działanie uzdalnia więc człowieka do zachowywania przepisów Prawa, czego o własnych siłach człowiek nie byłby w stanie uczynić.
Kolejny aspekt nowego przymierza, poznanie Pana, należy widzieć w powiązaniu z momentem zerwania dawnego przymierza. Czasownik „poznać” należy do technicznej terminologii relacji o przymierzu. Pierwsze przymierze staje się możliwe, ponieważ Jahwe „zna” Izraela i „daje się poznać” swojemu ludowi (Wj 3,13-15). Trwałość przymierza zasadzać się ma na wzajemnym poznaniu partnerów. Tymczasem historia dawnego przymierza pokazała, że Izrael nie poznał Pana (Iz 1,2). Wysiłki tych, których zadaniem było doprowadzić Izraelitów do poznania Jahwe, nie okazały się skuteczne. Najpierw zadanie to zostało powierzone samemu Mojżeszowi (Wj 13,8); kapłani nauczać mieli Prawa (Pwt 33,10); prorocy mieli je przekazywać (Jr 5,4-5). System, który się nie sprawdził, w nowym przymierzu zostaje zastąpiony przez dar doskonałego poznania Boga: „nie będą więcej musieli nauczać jeden drugiego, gdyż wszyscy poznają Pana” (Jr 31,34b). Nie jest już potrzebny zewnętrzny nauczyciel Prawa, gdyż poznanie wynika z samego faktu posiadania Prawa wypisanego w sercach. Poznanie Jahwe naznaczone jest perspektywą uniwersalizmu: „od najmniejszego do największego”.
Istotnym aspektem nowego przymierza jest przebaczenie grzechów: „przebaczę ich występki, a o grzechach ich nie będę już pamiętał” (Jr 31,34b). Wydaje się, że dar przebaczenia winien poprzedzać inskrypcję serc, a tym bardziej poznanie Pana. Często jednak w tekstach prorockich motyw przebaczenia pojawia się jako końcowy w zapowiedziach (Ez 16,63; Mi 7,18-20). Poza tym sekwencja: zapis w sercach – poznanie Pana – przebaczenie grzechów, nie jest tu przypadkowy. Pierwsze przymierze zakończyło się objawieniem gniewu Jahwe; konkluzją nowego przymierza jest okazanie Jego łaskawości wyrażającej się w darowaniu występków.
Przymierze dla kogo?
Warto postawić pytanie o adresatów nowego przymierza. Według wyroczni są nimi „dom Izraela i dom judzki” (Jr 31,31). Z perspektywy ewangelicznej nowym Izraelem okazuje się Kościół, co jednak nie oznacza, że Izrael przestał być narodem wybranym. Pierwotnymi adresatami nowego przymierza są więc Izraelici. Ci z nich, którzy rozpoznają w Jezusie Mesjasza, staną się także ogniwem, poprzez które poganie będą mieli dostęp do nowego przymierza. Ostatecznie więc wyrocznia Jeremiasza odnosi się do jednych i do drugich. Potwierdzeniem takiego rozumienia adresatów nowego przymierza może być fakt, że przymierze synajskie również obejmowało obcych i przybyszów (czyli pogan) mieszkających wśród Izraelitów (Lb 15,14-16).
Konkluzja
Zapowiedź nowego przymierza zapisana przez Jeremiasza ukazuje trzy dary udzielone z inicjatywy Bożej: Prawo wypisane w sercach, poznanie Boga i przebaczenie grzechów. Przymierze synajskie domagało się istnienia zewnętrznego nauczyciela Prawa, który uczyłby, w jaki sposób należy je zachowywać. Prawo to konkretyzowało się w sześciuset trzynastu nakazach i zakazach zapisanych w Pięcioksięgu. Ów zewnętrzny nauczyciel Prawa nakazywał przestrzeganie tych przepisów, do czego Jeremiasz odwołuje się w zwrocie: „Poznajcie Pana!”. W nowym przymierzu zewnętrzny nauczyciel nie będzie już potrzebny, gdyż Bóg ześle swego Ducha do wnętrza (jestestwa, serca) wierzących, a Ten będzie ich pouczał, jak zachować wierność przymierzu.
Z perspektywy Nowego Testamentu staje się jasne, że dostęp do darów towarzyszących zapowiadanemu przez Jeremiasza przymierzu możliwy jest dzięki Wcielonemu Synowi Bożemu, Chrystusowi, „który jest pośrednikiem nowego przymierza, ażeby przez śmierć poniesioną dla odkupienia przestępstw popełnionych za pierwszego przymierza ci, którzy są wezwani do wiecznego dziedzictwa, dostąpili spełnienia obietnicy” (Hbr 9,15).
„Prorok z Anatot o nowym przymierzu”, Galilea 21 (2024) 21-23.
Polub stronę na Facebook