Ciało i Krew Chrystusa. Zasadnicze orędzie formuł konsekracyjnych w opisach o ustanowieniu Eucharystii
Teologowie dowodzą, że śmierć, zmartwychwstanie i wniebowstąpienie Jezusa mogły stać się wydarzeniami zamykającymi Jego zbawczą działalność. Tymczasem z postanowienia samego Jezusa Jego odejście do domu Ojca nie kończy procesu zbawiania świata rozpoczętego publiczną działalnością. Jezus kontynuuje to dzieło poprzez sakramenty Kościoła. Podczas ostatniej wieczerzy spełnił kilka gestów, które wyrażają prawdę o Jego ofiarniczo-zbawczym oddaniu się uczniom. Należą do nich modlitwa błogosławieństwa skierowana do Ojca; łamanie i podawanie chleba uczniom; podawanie jednego kielicha wszystkim uczniom; słowa wypowiedziane nad chlebem i winem, mówiące o nowym przymierzu[1]. Wszystkie one zapisane zostały w dwóch tradycjach o ustanowieniu Eucharystii[2]. Pawłowo-Łukaszowa nazywana jest antiocheńską (1Kor 11,23-26; Łk 22,14-20)[3], Markowo-Mateuszowa – jerozolimską (Mk 14,22-25; Mt 26,26-30)[4]. Niektórzy bibliści wolą mówić o tradycji hellenistycznej i palestyńskiej[5]. Nie ulega wątpliwości, że relacja Marka stanowi źródło dla Mateusza, który przepracował Markową perykopę, uwzględniając własne cele teologiczne i biorąc pod uwagę żydowskich adresatów swego dzieła. Natomiast relacja pomiędzy narracjami Pawła i Łukasza, a także ich ewentualna zależność od Marka, pozostają wciąż w ogniu debaty egzegetycznej[6].
Metodą historii tradycji (niem. Traditionsgeschichte) już dziesiątki lat temu wykazano. że historyczne wydarzenie, jakim była ostatnia wieczerza, było przekazywane zasadniczo w dwu nurtach: pierwszy zapisany został przez Pawła w Pierwszym Liście do Koryntian około 55 roku i przejęty przez Łukasza około 80 roku po Chr., drugi zapisany został przez Marka ewangelistę nieco przed 70 rokiem i kilka lat później przejęty przez Mateusza[7]. Takie zgrupowanie czterech narracji o ustanowieniu Eucharystii w dwie tradycje wypływa przede wszystkim ze słów Jezusa wypowiedzianymi nad chlebem i winem. Przyjrzyjmy się podobieństwom zachodzącym pomiędzy nimi.
| Słowa Jezusa wypowiedziane nad chlebem |
| To jest Ciało moje (Mt 26,26) |
| To jest Ciało moje (Mk 14,22) |
| To jest Ciało moje, które za was będzie wydane: to czyńcie na moją pamiątkę (Łk 22,19) |
| To jest Ciało moje za was [wydane]. Czyńcie to na moją pamiątkę (1Kor 11,24) |
| Słowa Jezusa wypowiedziane nad winem |
| To jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana (Mt 26,28) |
| To jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana (Mk 14,24) |
| Ten kielich jest Nowym Przymierzem we Krwi mojej. Czyńcie to, ile razy pić będziecie, na moją pamiątkę (Łk 22,20) |
| Ten kielich jest Nowym Przymierzem we Krwi mojej. Czyńcie to, ile razy pić będziecie, na moją pamiątkę (1Kor 11,25) |
W niniejszym artykule zatrzymamy się najpierw na zagadnieniu historyczności nowotestamentowych przekazów o ustanowieniu Eucharystii (1), by następnie skupić się na formułach konsekracyjnych (2), starając się odczytać, jakie znaczenie teologiczne kryje się pod terminami „Ciało” (3) i „Krew” (4), w które Jezus przemienia chleb i wino. Całość zwieńczy krótkie podsumowanie (5).
- Historyczność przekazów o ustanowieniu Eucharystii
Chciejmy przybliżyć zasadniczy przekaz wspólny wszystkim czterem narracjom z tą świadomością, że choć omawiamy formuły liturgiczne, to jednak początek swój czerpią one nie z liturgii, ale z wydarzeń historycznych, a dokładniej z historii samego Jezusa. Słowa te nie zostały wytworzone przez pierwotną wspólnotę eklezjalną na użytek liturgiczny, lecz wypowiedziane zostały przez Jezusa podczas ostatniej wieczerzy. Wskazuje na to kilka faktów. Po pierwsze, skoro zapis Pawłowo-Łukaszowy sięga lat czterdziestych, chodzi o zaledwie dziesięciolecie od chwili śmierci Jezusa. „W tak krótkim czasie utworzenie nowego i tak ważnego obrzędu przez wspólnotę oraz jego udoskonalenie i rozpowszechnienie są wysoce nieprawdopodobne, a wręcz niemożliwe”[8], zwłaszcza, że mowa jest w nim o spożywaniu ludzkiego ciała i piciu ludzkiej krwi, co zupełnie nie przystaje do religijności żydowskiej. Gdyby to pierwsi chrześcijanie mieli wypracować rytuał religijny, z pewnością polegałby na czymś innym. Po drugie, mimo nakazu spożywania ludzkiego ciała i picia krwi, formuły mają charakter wybitnie semicki, gdyż nawiązują do Izajaszowej pieśni o słudze Jahwe (Iz 53), które mówi o jego odkupieńczej śmierci. Jezus związał ustanowiony przez siebie rytuał / sakrament z własną śmiercią o charakterze ekspiacyjnym. Znajdujemy w nich typowo semickie amen (Mk 14,25) jako wprowadzenie do wypowiedzi Jezusa. Po trzecie, Marek i Łukasz rozpoczynają narrację od kai (Mk 14,12; Łk 22,15), co stanowi specyficznie żydowski sposób rozpoczynania opowiadań w historiografii. Oznacza to, że początków obydwu formuł należy szukać nie w liturgii, ale w świadectwach historycznych[9]. Poza tym obydwaj ewangeliści pomijają podmiot (Jezus), co wskazuje na relację historyczno-biograficzną, a nie na wypracowaną i utrwaloną formułę liturgiczną. Po czwarte, nie można podważyć słów Pawła, który jest przekonany, że tradycja, którą przekazuje Koryntianom, pochodzi wprost od samego Jezusa (1Kor 11,23)[10]. Po piąte wreszcie, w wypowiedziach Jezusa odnajdujemy ślady Jego stylu: poza wspomnianym amen, spotykamy użycie passivum theologicum (Łk 22,16) oraz wzmiankę o „przyjściu królestwa Bożego” (Łk 22,18), czyli o zasadniczym temacie nauczania Jezusa.
- Formuły konsekracyjne
Najistotniejsze znaczenie we wszystkich formułach mają słowa Jezusa wypowiedziane nad chlebem i winem. Najstarsza ich forma, wspólna dla wszystkich czterech narracji, brzmiała najprawdopodobniej tak: „To (jest) ciało moje. Ten kielich (jest) przymierzem w mojej Krwi”[11]. Taka forma wskazuje, że śmierć Jezusa została zinterpretowana jako zadośćczyniące oddanie życia za wielu ludzi (zgodnie z Iz 53,11-12) i jako zawarcie nowego przymierza (na wzór Wj 24,8). Jezus zapewnia, że chleb, który podaje uczniom do spożycia, „jest” Jego „ciałem”. Wiadomą jest rzeczą, że w języku aramejskim nie pojawił się czasownik „jest”, natomiast w tekście greckim wyraźnie zastosowany został on jako orzeczenie: chleb „jest” (gr. estin) Ciałem Chrystusa, a wino „jest” Jego Krwią. Niektórzy egzegeci są skłonni twierdzić, że mamy tu do czynienia z porównaniem lub sensem przenośnym, jak w sformułowaniach: „Ja jestem światłością świata” (J 8,12); „Ja jestem bramą owiec” (J 10,7); „Ja jestem dobrym pasterzem” (J 10,11); „Ja jestem drogą, prawdą i życiem” (J 14,6); „Ja jestem krzewem winnym” (J 15,1).
Być może argumentacja taka byłaby do utrzymania, gdyby chodziło tylko i wyłącznie o słowa konsekracyjne, jednak przy lekturze kanonicznej, biorącej pod uwagę całość Biblii, a także przy zastosowaniu zasady analogia fidei, argumentacja ta musi upaść. Nie można utrzymywać, że Jezus miał na myśli metaforę, jeśli odczyta się słowa konsekracyjne przez pryzmat mowy eucharystycznej (J 6,51-58) i wyznania Pawła (1Kor 6,16-17; 10,16; 11,28-32), nie ulega wątpliwości, że Jezus mówi o swojej realnej obecności w chlebie i winie[12]. A ponieważ w czasie ostatniej wieczerzy uczniowie wiedzieli już, że Jezus jest zapowiadanym przez proroków Mesjaszem, słowa konsekracji mogli odebrać także jako potwierdzenie swych przekonań: „To jestem Ja – Mesjasz”.
- Ciało Chrystusa
Jak należy rozumieć występujący w formule konsekracji chleba termin „ciało” (gr. sōma)? W niektórych perykopach ewangelijnych sōma oznacza martwe ciało Jezusa, które zostało zdjęte z krzyża i złożone do grobu (Mt 25,59; Mk 15,43; Łk 23,53; J 20,12). Innym razem chodzi o całego człowieka; mamy tu do czynienia z antropologią semicką, w której termin „ciało” oznaczał po prostu osobę. Dla przykładu Jezus nakazuje wyłupać temu, dla którego jest ono powodem do grzechu: „Lepiej bowiem jest dla ciebie, gdy zginie jeden z twoich członków, niż żeby całe twoje ciało miało być wrzucone do piekła” (Mt 5,29). Ciało jest tu synonimem całej osoby. Podobnie w dalszym fragmencie Kazania na Górze: „Światłem ciała jest oko. Jeśli więc twoje oko jest zdrowe, całe twoje ciało będzie w świetle. Lecz jeśli twoje oko jest chore, całe twoje ciało będzie w ciemności. Jeśli więc światło, które jest w tobie, jest ciemnością, jakże wielka to ciemność!” (Mt 6,22-23). Oko w pierwszym wierszu jest „światłem ciała”, a w następnym wierszu – „światłem, które jest w tobie”; ciało jest więc synonimem „ciebie”, czyli całej osoby. Podobnie jest u Pawła apostoła, który wzywa Rzymian, aby wydali ciała swoje na ofiarę „żywą, świętą, Bogu przyjemną, jako wyraz waszej rozumnej służby Bożej” (Rz 12,1). Chodzi przecież o to, by adresaci listu jako osoby chcieli stać się ofiarą dla Boga. Ciało może być także „świątynią Ducha Świętego” (1Kor 6,19).
W Liście do Hebrajczyków „ciało” zawiera odniesienie do ofiary. Cytując fragment psalmu autor pisze: „Przychodząc na świat mówi: Ofiary ani daru nie chciałeś, aleś Mi utworzył ciało” (Ps 40,7; LXX). Nieco dalej w tym samym wywodzie mówi: „Na mocy tej woli uświęceni jesteśmy przez ofiarę ciała Jezusa Chrystusa raz na zawsze” (Hbr 10,10). Ciało oznacza tu zarówno osobę Chrystusa, jak i złożoną przez Niego ofiarę. Aby mógł ją złożyć, „stał się uczestnikiem we krwi i ciele” (Hbr 2,14). Inaczej mówiąc, ciało Chrystusa dla autora Listu do Hebrajczyków to On sam. To samo o „ciele” Chrystusa mówi Piotr: „On sam, w swoim ciele poniósł nasze grzechy na drzewo, abyśmy przestali być uczestnikami grzechów, a żyli dla sprawiedliwości – Krwią Jego ran zostaliście uzdrowieni” (1P 2,24)[13].
Zgodnie z nakazem Księgi Wyjścia Izraelici podczas wieczerzy paschalnej wyjaśniali znaczenie chleba niekwaszonego odwołując się do nocy wyjścia z Egiptu: „Dzieje się tak ze względu na to, co uczynił Pan dla mnie w czasie wyjścia z Egiptu. Będzie to dla ciebie znakiem na ręce i przypomnieniem między oczami, aby prawo Pana było w ustach twoich, gdyż ręką potężną wywiódł cię Pan z Egiptu” (Wj 13,8-9). Niekwaszony chleb jest znakiem tego, co Bóg uczynił dla swego narodu w Egipcie i przypomnieniem (pamiątką) Bożych interwencji. Podobne wyjaśnienie spożywania niekwaszonego chleba znajdujemy w księdze Powtórzonego Prawa, jednak autor wymienia jeszcze jeden ważny motyw – chleb niekwaszony jest chlebem „upokorzenia”, którego wyrazem było pospieszna ucieczka z kraju: „Przez siedem dni będziesz jadł z tymi ofiarami przaśniki – chleb upokorzenia, gdyż w pośpiechu wyszedłeś z ziemi egipskiej – abyś pamiętał o dniu wyjścia z ziemi egipskiej po wszystkie dni swego życia” (Pwt 16,3).
Jezus zupełnie inaczej interpretuje znaczenie chleba, który podaje apostołom. W formułach ustanowienia Eucharystii termin „ciało” oznacza całą osobę Jezusa, który dobrowolnie oddał się w zbawczej ofierze uobecnianej w Eucharystii (Łk 22,19). U Pawła zwrot „to jest Ciało moje za was” (1Kor 11,24) znajduje swoją paralelę w wyrażeniu „śmierć Pana” (1Kor 11,26). Oznacza to, że dając swe ciało w Eucharystii Chrystus czyni przyjmujących ją uczestnikiem Jego ofiary: śmierci i zmartwychwstania. Jezus więc przekazuje apostołom do spożycia swe ciało zmartwychwstałe, które – choć wcześniej było martwe – zostało ożywione przez zbawcze działanie Boga[14]. „Jezus mówiąc do uczniów ‘To jest Ciało moje’ stwierdza, że to, co według zmysłów jest chlebem, to w istocie jest On sam, który ustanawiając Eucharystię w wieczerniku, przedłuża swą postawę oddania się ludziom, uobecnia swą paschalną ofiarę ekspiacyjną, której istotą jest Jego zjednoczenie się z nimi w ich cierpieniu, męce i śmierci, aby doprowadzić ich do chwały zmartwychwstania – do pełnej wspólnoty z Bogiem”[15].
- Krew Chrystusa
Przejdźmy teraz do rozumienia „krwi” (gr. haima) Chrystusa w przekazach o ustanowieniu. Bardzo rzadko termin ten występuje w znaczeniu dosłownym w odniesieniu do Jezusa. Krew jednak jest narzędziem przebłagania Boga i zyskania odpuszczenia grzechów: „prawie wszystko oczyszcza się krwią według Prawa, a bez rozlania krwi nie ma odpuszczenia [grzechów]” (Hbr 9,22). Gdy autorzy Nowego Testamentu mówią o krwi Chrystusa, mają na myśli Jego śmierć i zbawczą ofiarę. To pars pro toto. Paweł apostoł kilka razy mówi o krwi w sensie chrystologicznym (Rz 3,25; 5,8-9; Ef 1,7; 2,13.16). Autor Listu do Hebrajczyków przez rzeczownik „krew” w odniesieniu do Chrystusa rozumie Jego ofiarę, którą składa „z siebie samego” (Hbr 5,8; 10,9-10; 9,12; 13,12). Ta ofiara oczyszcza i uświęca wierzących (Hbr 13,12) i pozwala im służyć Bogu (Hbr 9,14). Tezę tę potwierdza Piotr: „Wiecie bowiem, że z waszego, odziedziczonego po przodkach, złego postępowania zostali wykupieni nie czymś przemijającym, srebrem lub złotem, ale drogocenną krwią Chrystusa, jako baranka niepokalanego i bez zmazy” (1P 1,18-19). U Jana wyrażenie „krew Jezusa” pojawia się jako paralelizm do „On bowiem jest ofiarą przebłagalną za nasze grzechy, i nie tylko za nasze, lecz również za grzechy całego świata” (1J 2,2).
U Pawła „krew” Chrystusa w kontekście sakramentalnym oznacza tę samą ofiarę (mękę i śmierć) uobecnianą w Eucharystii (1Kor 10,16; 11,25.27). Wyrażenia „moja Krew” (Mt 26,28; Mk 14,24) lub „we Krwi mojej” (Łk 22,20; 1Kor 11,25) są odpowiednikami określeń: „krew Chrystusa” (Ef 2,13; Hbr 9,14), „krew Jezusa” (Hbr 10,19; 1J 1,7), „krew Jezusa Chrystusa” (1P 1,2) czy „przez swoją krew” (Rz 3,25; 5,9; Ef 2,13; Hbr 9,12). Ów paralelizm (synonimiczny) dowodzi, że mówiąc o ustanowieniu Eucharystii, Paweł z powodzeniem określa trzeci kielich „Krwią Chrystusa” (1Kor 11,16)[16]. Na ofiarniczy charakter Krwi spożywanej podczas Eucharystii wskazuje także wyrażenie „moja Krew przymierza” (Mt 26,28; Mk 14,24). Słowa Jezusa wypowiedziane nad kielichem nawiązują do idei nowego przymierza. Jak wiemy, syntagma ta pojawia się zaledwie jeden raz w całym Starym Testamencie (Jr 31,31). Nowe przymierze realizuje się – w przeciwieństwie do synaickiego – w Krwi Chrystusa, czyli w Jego zbawczej śmierci (Za 9,11; Rz 3,25).
Sformułowanie „Ten kielich jest nowym przymierzem we Krwi mojej” nawiązuje także do wzmianki o „krwi przymierza” z Księgi Wyjścia: „Mojżesz wziął krew i pokropił nią lud, mówiąc: Oto krew przymierza, które Pan zawarł z wami na podstawie wszystkich tych słów” (Wj 24,8). W ten sposób to jedno zdanie wypowiedziane przez Jezusa podczas ostatniej wieczerzy odsyła zarówno do przymierza synaickiego, jak i do starotestamentowych zapowiedzi nowego przymierza. Tym, co czyni zasadniczą różnicę jest zaimek dzierżawczy „moja”. Pieczęcią zawartego przymierza nie jest już krew zwierząt, jak miało to miejsce za czasów Starego Testamentu, ale krew Jezusa – Mesjasza i Syna Bożego. Ta właśnie godność sprawia, że skutki nowego przymierza przerastają wszelkie dotychczasowe działania historiozbawcze. Sformułowanie „Krew przymierza” autor Listu do Hebrajczyków łączy jednoznacznie z ofiarą Jezusa na krzyżu (Hbr 9,20; 10,29; 13,20). Spójrzmy na pierwszy fragment: „To [jest] Krew przymierza, które Bóg wam polecił” (Hbr 9,20). Znajdujemy tu ścisły paralelizm z Mateuszową wzmianką (Mt 26,28) i nawiązanie do przymierza synajskiego (Wj 24,8). Co więcej, „Krew przymierza” jest synonimem osoby samego Chrystusa: „Pomyślcie, o ileż surowszej kary stanie się winien ten, kto by podeptał Syna Bożego i zbezcześcił krew Przymierza, przez którą został uświęcony” (Hbr 10,29).
- Konkluzja
Konkludując omawianie zasadniczego przesłania obydwu tradycji (antiocheńskiej i palestyńskiej) o ustanowieni Eucharystii możemy wskazać na najistotniejsze cechy czterech narracji, a zwłaszcza słów konsekracyjnych. Jezusowe słowa wypowiedziane nad chlebem i winem stanowią rodzaj proroctwa dotyczącego Jego śmierci. Jeśli Jezus łamie chleb w swoich rękach, a po chwili identyfikuje go ze swoim Ciałem, oznacza to dokładnie to, co gest ten wyraża: również Jego Ciało zostanie” złamane” poprzez śmierć. Podobnie rzecz ma się z kielichem. Jezus mówi o przelaniu swojej Krwi, co także stanowi zapowiedź Jego śmierci[17]. Ciało „wydane”, choć nie w językach semickich, ale w grece, również odsyła do śmierci Chrystusa w znaczeniu „wydane na śmierć”. Wyrażenie „Krew przelana” natomiast odsyła do Izajaszowego proroctwa o słudze Jahwe (Iz 53), gdzie mowa jest o przelaniu krwi za wielu na odpuszczenie ich grzechów.
Jezus ustanawia jedność pomiędzy sakramentem Eucharystii a własną śmiercią. Czasowniki w formie imiesłowu wyrażające śmierć Chrystusa – „wydać” i „wylać” (gr. didomenon i ekchynnomenon) wyrażone są w czasie teraźniejszym. Jezusowe słowa można przetłumaczyć na dwa sposoby: „To jest Ciało moje, które za was będzie wydane” lub „jest wydawane”; podobnie jest z formułą konsekracji wina: „To jest Krew moja, która za was będzie wylana” lub „jest wylewana”. W języku hebrajskim imiesłów jest formą czasownika, która nie wyraża żadnego czasu; należy go właściwie odczytać z kontekstu. W przypadku języka greckiego czas teraźniejszy imiesłowu może wskazywać na czynność obecną lub tę, która nastąpi w niedalekiej przyszłości. Taka właściwość greckiej formy odnosi się zarówno do ostatniej wieczerzy, która właśnie jest sprawowana, i do śmierci Jezusa, która nastąpi nazajutrz. W ten sposób zbudowana została nierozerwalne jedność pomiędzy słowami konsekracji (wypowiadanymi przecież także podczas każdej Eucharystii) a śmiercią Chrystusa.
Ustanowiona w wieczerniku Eucharystia będzie ofiarą za innych („za was”, „za wielu”). Ofiara ta ma charakter zastępczy (zamiast ludzi) i zadośćczyniący (ekspiacyjny). Jest to także ofiara dobrowolna. Życie nie tyle jest Jezusowi odebrane przez ukrzyżowanie, ile raczej Jezus świadomie oddaje się na ukrzyżowanie. Ofiara Chrystusa ma wreszcie charakter uniwersalny, gdyż jest złożona „za was”, to znaczy za wszystkich, którzy będą w niej uczestniczyć, sprawując Eucharystię. Ustanawiając Eucharystię i umierając na krzyżu (a jest to jedno i to samo wydarzenie) Jezus zawiera nowe przymierze pomiędzy Bogiem a ludźmi. Jest to przymierze w Jego Krwi, czyli w Jego śmierci, na wzór przymierza synajskiego, które również zawarte zostało we krwi ofiar. Tym samym spełniają się starotestamentowe zapowiedzi nowego przymierza, które Bóg zawrzeć miał ze swoim ludem. W ten sposób tworzy się także nowy lud Boży, gromadzący się wokół Eucharystii.
Poprzez słowa wypowiedziane nad chlebem i winem podczas żydowskiej uczty paschalnej, trzymając się jej zasadniczego schematu i wprowadzając intencjonalne zmiany w rytuale, Jezus rozpoczyna nową Paschę o charakterze eschatologicznym. Relacja Pawła (jako starsza niż Łukasza w tradycji antiocheńskiej) oraz relacja Marka (jako starsza niż Mateusza w tradycji jerozolimskiej) pozwalają wysnuć wniosek, że poprzez novum, które Jezus wprowadził do typowej uczty paschalnej, ustanowił On swą własną Paschę[18].
Streszczenie
Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie zasadniczej treści formuł konsekracyjnych, czyli słów, które Jezus wypowiedział nad chlebem i winem w czasie ostatniej wieczerzy. Autor zatrzymuje się najpierw na zagadnieniu historyczności nowotestamentowych przekazów o ustanowieniu Eucharystii, by następnie skupić się na formułach konsekracyjnych, starając się odczytać, jakie znaczenie teologiczne kryje się pod terminami „Ciało” i „Krew”, w które Jezus przemienia chleb i wino.
Słowa – klucze: Eucharystia, formuła konsekracyjna, Ciało Chrystusa, Krew Chrystusa
Summary
The purpose of this article is to present the essential content of the consecration formulas, that is, the words that Jesus spoke over the bread and wine during the last supper. The author first focuses on the historicity of the New Testament accounts of the institution of the Eucharist, then – on the formulas of consecration, trying to understand what theological meaning is hidden under the terms „Body” and „Blood”, into which Jesus transforms bread and wine.
Key – words: Eucharist, consecration formula, Body of Christ, Blood of Christ
Bibliografia
Bartnicki R., Jezus w drodze do śmierci i zmartwychwstania. Komentarz do Ewangelii Marka 8,27-16,20, II, Mk 14,1-16,20, Warszawa 2019.
Ernst J., Il Vangelo secondo Marco. Tradotto e commentato, II, Il Nuovo Testamento Commentato, Brescia 1991.
Froniewski J., Teologia anamnezy eucharystycznej jako pamiątki uobecniającej ofiarę Chrystusa i jej implikacje ekumeniczne, RN 84, Wrocław 2011.
Joüon P., Grammaire de l’hébreu biblique, Rome 1965.
Kudasiewicz J., Teksty ustanowienia Eucharystii, w: Biblia o Eucharystii, red. S. Szymik, Lublin 1997, 63-82.
Langkammer H., Zagadnienie autentycznego brzmienia słów konsekracji, RBL 28 (1975) 101-106.
Marxen W., Das Abendmahl als christologisches Problem, Gütesloh 1965.
McGowan A.B., ‘Is There a Liturgical Test in This Gospel?’ The Institution Narratives and Their Early Interpretative Communities, JBL 118 (1999) 73-87.
Pitre J., Jesus and the Last Supper, Grand Rapids 2017.
Schürmann H., Jesu unreigener Tod, Freiburg im Breisgau 1975.
Taylor V., Jesus and His Sacrifice: A Study of the Passion Sayings in the Gospels, London 1937.
Witczyk H., „Godzina Jezusa” – ofiara zbawczej męki, śmierci i zmartwychwstania, VV 8 (2003) 117-136.
***
[1] H. Witczyk, „Godzina Jezusa” – ofiara zbawczej męki, śmierci i zmartwychwstania, VV 8 (2003) 127.
[2] R. Bartnicki, Jezus w drodze do śmierci i zmartwychwstania. Komentarz do Ewangelii Marka 8,27-16,20, II, Mk 14,1-16,20, Warszawa 2019, 116.
[3] Dawniej w egzegezie tradycję tę znano po prostu jako forma Paulina; A.B. McGowan, ‘Is There a Liturgical Test in This Gospel?’ The Institution Narratives and Their Early Interpretative Communities, JBL 118 (1999) 73.
[4] J. Kudasiewicz, Teksty ustanowienia Eucharystii, w: Biblia o Eucharystii, red. S. Szymik, Lublin 1997, 64-66.
[5] J. Froniewski, Teologia anamnezy eucharystycznej jako pamiątki uobecniającej ofiarę Chrystusa i jej implikacje ekumeniczne, RN 84, Wrocław 2011, 68-69.
[6] J. Ernst, Il Vangelo secondo Marco. Tradotto e commentato, II, Il Nuovo Testamento Commentato, Brescia 1991, 662.
[7] H. Langkammer, Zagadnienie autentycznego brzmienia słów konsekracji, RBL 28 (1975) 101.
[8] J. Kudasiewicz, Teksty ustanowienia Eucharystii, 67.
[9] Według niektórych egzegetów słowa Jezusa są tworem pierwotnej gminy chrześcijańskiej, jednak powstały w ścisłym związku z tym, czego dokonał Jezus podczas ostatniej wieczerzy jako wyjaśnienie Jego gestów. Tak: W. Marxen, Das Abendmahl als christologisches Problem, Gütesloh 1965, 8-28; H. Schürmann. Jesu unreigener Tod, Freiburg im Breisgau 1975. Pogląd taki nie ma jednak żadnych podstaw tekstualnych. Jezus nieustannie łączył swoje gesty z nauczaniem. Czynił to zwłaszcza dobitnie w ważnych, przełomowych momentach Jego misji. Taką była właśnie ostatnia wieczerza. Twierdzenie, że ewangeliści nie zapisali słów Jezusa wówczas wypowiedzianych, a wytworzyli je pierwsi chrześcijanie, przeczy całej dynamice ukazywania postaci Jezusa i Jego misji przez ewangelistów. Pomiędzy słowami Jezusa i Jego czynami istnieje bowiem swoiste sprzężenie zwrotne: gesty (zwłaszcza cuda) potwierdzają nauczanie, a nauczanie wyjaśnia gesty.
[10] J. Kudasiewicz, Teksty ustanowienia Eucharystii, 67-68.
[11] P. Joüon, Grammaire de l’hébreu biblique, Rome 1965, 466-469. Nietrudno jednak znaleźć wyjaśnienia egzegetów nacechowane konfesyjnie. V. Tylor stwierdza po prostu, że Jezus nie chciał powiedzieć, że chleb „jest” Jego Ciałem, ale że jedynie „oznacza” Jego Ciało. Więcej na ten temat zob.: V. Taylor, Jesus and His Sacrifice: A Study of the Passion Sayings in the Gospels, London 1937.
[12] R. Bartnicki, Jezus w drodze do śmierci i zmartwychwstania. Komentarz do Ewangelii Marka 8,27-16,20, II, Mk 14,1-16,20, 134-135.
[13] Por. Iz 53,12 (LXX); H. Witczyk, „Godzina Jezusa” – ofiara zbawczej męki, śmierci i zmartwychwstania, 127-128.
[14] „Ciało Jezusa w Eucharystii to Baranek, którego Jan widział ‘stojącego… i jakby złożonego w ofierze’ (Ap 5,6); zmartwychwstały, ale ze znakiem swej męki”; H. Witczyk, „Godzina Jezusa” – ofiara zbawczej męki, śmierci i zmartwychwstania, 130.
[15] H. Witczyk, „Godzina Jezusa” – ofiara zbawczej męki, śmierci i zmartwychwstania, 130.
[16] H. Witczyk, „Godzina Jezusa” – ofiara zbawczej męki, śmierci i zmartwychwstania, 132.
[17] „W słowach konsekracyjnych Jezus dokonał identyfikacji między swoją Osobą a chlebem i winem. W słowach nad kielichem zapowiadał swoją śmierć, którą miał ponieść za wszystkich ludzi, którzy dzięki niej zostaną pojednani z Bogiem. Jej rezultatem było zawarcie Nowego Przymierza z nowym ludem Bożym, reprezentowanym przez wspólnotę uczniów biorących udział w wieczerzy”; R. Bartnicki, Jezus w drodze do śmierci i zmartwychwstania. Komentarz do Ewangelii Marka 8,27-16,20, II, Mk 14,1-16,20, 149.
[18] J. Pitre, Jesus and the Last Supper, Grand Rapids 2017, 428
„Ciało i Krew Chrystusa. Zasadnicze orędzie formuł konsekracyjnych w opisach o ustanowieniu Eucharystii”, w: Eucharystia. Tajemnica wiary, red. B. Trojanowski, Wrocław 2022, 27-38.
PDF pobierz tutaj
Polub stronę na Facebook