PATRIARCHOWIE (OK. 1850-1250)
W drugim tysiącleciu przed Chr. dominowały dwa style życia: miejski i koczowniczy. Na tych, którzy zamieszkiwali miasta, ciążył obowiązek reperacji murów miejskich, trzymania straży przy bramach i płacenia podatków na utrzymanie armii oraz prace melioracyjne i reparacyjne. Ci, którzy decydowali się na styl życia nomadów, pozbawieni byli ochrony, jaką zapewniało miasto, ale za to zwolnieni byli ze zobowiązań podatkowych. Wędrując z miejsca na miejsce w poszukiwaniu pastwisk dla swych trzód nieraz narażeni byli na walki o dostęp do wody i paszy z innymi grupami nomadów. Żyjący w Ur chaldejskim, sumeryjskim mieście w Mezopotamii nad Zatoką Perską, Abram wyruszył z rodzinnego miasta do Kanaanu – ziemi, którą Bóg obiecał dać w posiadanie jemu i jego potomkom. Porzucił życie miejskie na rzecz wędrówki nomady. Porzucił wiarę w mezopotamskich bogów na rzecz Boga jedynego, który mu się objawił i dał obietnicę, iż stanie się ojcem licznego potomstwa. Z obietnicą wiąże się zmiana imienia: Abraham oznacza „ojca wielu narodów”. To właśnie Abraham uważany jest za pierwszego Żyda i patriarchę narodu wybranego. Wraz ze swą żoną Sarą i bratankiem Lotem przybył do Kanaanu, lecz z powodu głodu zmuszony był udać się dalej do Egiptu. Po powrocie z Egiptu osiadł w okolicach Hebronu, Lot natomiast powędrował bardziej na południe. Abrahamowi urodził się syn, poczęty z niewolnicą Hagar. Izmael miał dać początek ludom arabskim. Sara natomiast urodziła Abrahamowi Izaaka, którego poddany przez Boga próbie ojciec miał złożyć w ofierze na górze Moria. Cudownie ocalony Izaak dał początek narodowi żydowskiemu. Jego żona Rebeka urodziła mu dwóch synów, Jakuba i Ezawa. Jakub podstępnie zdobył przywilej pierworództwa i on właśnie uważany jest za trzeciego, po Abrahamie i Izaaku, patriarchę narodu wybranego. Po tajemniczej walce z aniołem Bóg zmienił mu imię na Izrael. Dwunastu jego synów dało początek dwunastu pokoleniom Izraela. Jeden z nich, Józef, sprzedany z zawiści przez braci kupcom izraelickim, dostał się na dwór faraona i tam szybko zrobił karierę. Okazało się to opatrznościowe. Gdy w Kanaanie po raz kolejny zapanował głód, Józef zaprosił swych braci z rodzinami do Egiptu. Osiedliwszy się tam, początkowo Izraelici żyli w zgodzie z Egipcjanami, z czasem jednak stali się narodem uciskanym przez faraonów i zmuszanym do ciężkich prac. Okres największego ucisku przypada na XII w. przed Chr. Wtedy to Izraelici zmuszeni zostali przez Ramzesa II do budowy dwóch miast, Pitom i Ramzes. I wtedy to Bóg wzbudził proroka – Mojżesza, który miał wyprowadzić naród wybrany z egipskiej niewoli i przyprowadzić go do ziemi obiecanej niegdyś Abrahamowi i jego potomstwu.
WYJŚCIE Z EGIPTU I ZASIEDLANIE KANAANU (OK. 1250-1050)
Obdarzony przez Boga niezwykłą mocą charyzmatyczny przywódca Mojżesz wyprowadził Izraelitów z Egiptu. Biblia wspomina o wielu cudownych wydarzeniach, które towarzyszyły wyjściu z niewoli, zwanym exodusem. Izraelici przez czterdzieści lat na ubogiej w roślinność Pustyni Synajskiej prowadzili tryb życia nomadów. W tym czasie miało miejsce wydarzenie, które leży u podstaw późniejszej konsolidacji Izraelitów w jeden naród: Mojżesz przekazał im Prawo zapisane na dwóch kamiennych tablicach Dekalogu. Dziesięć przykazań to pierwszy konstytutywny akt dla Izraelitów. Podczas pustynnej wędrówki nomadom towarzyszył znak obecności Boga pośród ludu: Namiot Spotkania, w którym znajdowała się Arka Przymierza. Namiot, wybudowany według wzoru, jaki Mojżesz otrzymał od Boga, stanie się pierwowzorem późniejszej świątyni w Jerozolimie. Po czterdziestu latach wędrówki Izraelici dotarli do wypiętrzającej się nad brzegami Jordanu góry Nebo. Wcześniej umarł brat Mojżesza Aaron, a także jego żona Miriam. Na Nebo, obejrzawszy Ziemię Obiecaną, po spełnieniu swej misji umarł także Mojżesz. Przywództwo nad ludem przejął Jozue, którego czyny sławi biblijna księga nosząca jego imię. Pod wodzą Jozuego Izraelici osiedlili się w Kanaanie, wypierając tym samym rdzennych mieszkańców tych terenów. Jedenaście pokoleń otrzymało własne terytoria. Pokolenie Lewiego natomiast wyznaczone zostało do służby Bogu, którą sprawować będzie później w świątyni. W tym czasie przez okres około dwustu lat władzę sprawowali tzw. sędziowie. Biblia mówi o sześciu sędziach większych i sześciu mniejszych. Zasadniczą ich rolą nie było – jak można mylnie sądzić – wydawanie wyroków, lecz polityczne i duchowe przywództwo nad narodem, który sąsiadować musiał z ludami pogańskimi. Sąsiedztwo to wcale nie okazywało się łatwe. Niejednokrotnie w tym czasie wybuchały walki z ludnością kananejską, Aramejczykami, Moabitami, Ammonitami, Madianitami i Filistynami.
MONARCHIA (OK. 1050-586)
Początek pierwszego tysiąclecia przed Chr. naznaczył jednocześnie początek monarchii izraelskiej. Trzej pierwsi królowie zapisali się w historii Izraelitów jako znakomici przywódcy. Przedsiębiorczy Saul zasłużył się założeniem królestwa, poeta Dawid – sprowadzeniem do Jerozolimy Arki Przymierza, sławiony za mądrość Salomon natomiast – budową świątyni, która stanowić będzie przez wieki centralną instytucję religijną Izraela. Złoty wiek nie trwał jednak długo. Już w 930 roku przed Chr. z powodu wewnętrznych napięć królestwo rozpadło się na dwa państwa: Królestwo Północne (Izrael) ze stolicą w Samarii i Królestwo Południowe (Juda) ze stolicą w Jerozolimie. Dwa wieki później ekspansywna polityka Asyrii, mocarstwa, które wyrosło na wschód od późniejszej Palestyny, doprowadziła do upadku Królestwa Północnego. W 722 roku Samaria została zburzona, a wielu jej mieszkańców – uprowadzonych do niewoli asyryjskiej. Państwo Południowe będzie w stanie przetrwać jeszcze półtora wieku dłużej. Gdy na miejscu Asyrii wyłoniło się nowe mocarstwo, Babilonia, Izraelici w Judzie nie będą potrafili pokonać wojsk Nabuchodonozora. W 586 roku świątynia w Jerozolimie legła w gruzach, Arka Przymierza znikła z przybytku, stolica została zdewastowana, a uprowadzeni do niewoli babilońskiej Izraelici stracili niepodległość praktycznie aż do utworzenia państwa Izrael w 1948 roku.
NIEWOLA BABILOŃSKA (586-538)
Czas niewoli babilońskiej to stosunkowo niedługi okres (około pół wieku), ale za to niezwykle ważny dla rozwijającej się religijności Izraela. Pozbawieni własnej ojczyzny wygnańcy koncentrowali swe siły na zachowaniu własnych tradycji i praw. Przypuszczalnie w tym właśnie okresie należy szukać początków synagog. Świątynia leżała w gruzach, Żydzi jednak gromadzili się na wspólnej modlitwie najpierw w domach prywatnych, a później w specjalnie do tego celu przeznaczonych pomieszczeniach. Odprawianie wspólnych nabożeństw w dzień szabatu stało się utrwalonym zwyczajem. Zaczęto także praktykować obrzezanie. Żydowska diaspora w Babilonii konsolidowała się więc i umacniała. Zwrócono się w stronę Prawa. Tutaj najprawdopodobniej doszło do ostatecznej redakcji Pięcioksięgu – najwybitniejszego pomnika żydowskiej literatury religijnej, dla którego osnową staną się z czasem księgi prorockie i inne pisma wchodzące w skład Biblii Hebrajskiej. W latach niewoli babilońskiej, asymilując się do nowych warunków życia, Żydzi zaczęli mówić językiem aramejskim. Hebrajszczyzna stała się mową świętą. Przestano wymawiać głośno imię Boga, ze względu na szacunek. Gdy w synagogach czytano Biblię po hebrajsku, domagano się tłumaczenia na język aramejski. Z czasem tego typu tłumaczenia opatrzono krótkimi komentarzami i nazwano targumami.
OKRES PERSKI (538-333)
Gdy w 538 roku przed Chr. na miejscu Babilonii wyrosło mocarstwo Persów, król Cyrus zezwolił Żydom na powrót do ich ojczyzny. Dwie fale wygnańców napłynęły więc do Judei, by zabrać się za odbudowę stolicy. Największym zadaniem była oczywiście rekonstrukcja świątyni i budowa murów miejskich. Odbudowa świątyni dała początek konfliktowi pomiędzy wracającymi z niewoli wygnańcami a mieszkańcami Samarii. Ponieważ jeszcze za czasów niewoli asyryjskiej domy uprowadzonych Izraelitów zasiedlono poganami, z czasem żydowska ludność Samarii zmieszała się częściowo z ludnością pogańską. Pracujący przy odbudowie świątyni Żydzi odrzucili oferowaną pomoc Samarytan, gdyż uznali, że poprzez związki z poganami zbrukali żydowską krew i nie są godni wstępu do świątyni. Samarytanie postanowili wybudować swój własny przybytek, który powstał na górze Garizim. Kult świątynny wznowiono w 515 roku Nowy przybytek był mniejszy i nie tak okazały jak świątynia wybudowana przez Salomona, ale najistotniejszy był fakt, iż na nowo można było składać ofiary. W połowie V stulecia dwaj prorocy zarządzili reformy, które na stałe wpisały się w religijność Izraela. Rozpoczął je Nehemiasz, a kontynuował Ezdrasz. Najważniejsze postanowienia reform obejmowały: zakaz małżeństw mieszanych, zakaz handlu w dzień szabatu, świętowanie roku szabatowego zgodnie z wymogami Prawa, opodatkowanie rodzin podatkiem świątynnym, obowiązek składania dziesięciny oraz pierwocin, a także konieczność dostarczania drewna do magazynów, świątynnych, dzięki któremu stale utrzymywano ogień na ołtarzu całopalenia.
OKRES HELLEŃSKI (333-63)
W roku 333 przed Chr., gdy ekspansję na wschód podjął geniusz batalii Aleksander Wielki, starożytny Bliski Wschód został włączony w krąg cywilizacji hellenistycznej. Żydzi jako naród wyznający religię o charakterze monoteistycznym nie byli w stanie zaakceptować nowych bóstw i zwyczajów wprowadzonych przez Greków i ich następców. Choć władze nie prowadziły polityki narzucania zwyczajów i religii, język grecki, a dokładnie koine dialektos („wspólny dialekt”, uproszczona forma greki), szybko rozprzestrzeniał się wśród ludności, zwłaszcza wśród wyższych sfer społecznych. Również młode pokolenie zaczęło przyjmować greckie zwyczaje. W 323 roku, po śmierci Aleksandra Macedońskiego, jego królestwo uległo rozpadowi. Rozpoczął się okres wojen pomiędzy wodzami Aleksandra. Późniejsza Palestyna dostała się najpierw pod wodzę Ptolemeuszy rządzących a Egipcie, a następnie pod panowanie syryjskich Seleucydów. Gdy do władzy doszedł Antioch IV Epifanes (175-163), postanowił znieść judaizm, wprowadzając religię pogan. Wszyscy Żydzi mieli zostać zmuszeni do przejścia na bałwochwalczą wiarę grecką. Dekretem królewskim zakazano Żydom obrzędu obrzezania, święcenia szabatów i obchodzenia świąt naznaczonych Prawem Mojżesza, oraz wstrzymywania się od pokarmów nieczystych. We wszystkich miastach Judei wzniesiono tchnące klasycznym pięknem posągi bogów greckich i nakazano pod karą śmierci oddawanie im czci i składnie ofiar ze zwierząt nieczystych, zwłaszcza świń. Chciwy Antioch obrabował skarbiec świątynny, zniszczył mury miasta, a w samym przybytku wprowadził bałwochwalczy kult Zeusa. Momentem rozpoczynającym zbrojny bunt przeciw władzy narzucającej kult pogański było zabójstwo pewnego Żyda – odstępcy i urzędnika królewskiego. Dokonał go Matatiasz z Modin, niewielkiej miejscowości w pobliżu Liddy. Po zgładzeniu zdrajcy kultu Jahwe, Matatiasz wraz z pięcioma synami schronił się w górach i wezwał lud do partyzanckiej walki. Rozpoczęło się powstanie zwane machabejskim, któremu przewodził najpierw sam Matatiasz, a następnie synowie: Jochanan, Szymon, Juda, Eleazar i Jonatan. Juda wraz z wojskami powstańczymi zdobył Jerozolimę i zajął się przygotowaniami do odnowienia kultu. Poświęcenie przybytku odbyło się w grudniu 164 roku, a na pamiątkę tego wydarzenia ustanowiono święto Chanukka. Po zwycięstwie powstania władza dostała się w ręce dynastii hasmonejskiej. Wówczas też wykrystalizowały się trzy główne stronnictwa religijne. Faryzeusze byli zwolennikami rygorystycznego przestrzegania prawa. Nastawieni konserwatywnie saduceusze negowali nieśmiertelność duszy i istnienie świata duchów. Esseńczycy przygotowywali się na przyjście królestwa Bożego przez ascezę i ryty oczyszczenia oraz życie we wspólnotach przypominających klasztor.
OKRES RZYMSKI (63 PRZED – 324 PO CHR.)
Jerozolima została zdobyta przez wojska rzymskie w roku 63 przed Chr. Pompejusz przyłączył Palestynę do rzymskiej prowincji Syrii. W ten sposób rozpoczęło się panowanie Rzymian nad narodem wybranym. Żydzi zostali obciążeni podatkami i innymi świadczeniami na rzecz zaborców. Zyskali jedynie na tym, iż mieli zapewnioną obronę przed zewnętrznymi przeciwnikami. Palestyną rządzili w tym czasie Jan Hirkan, Antypater i Herod Wielki. Po jego śmierci kraj podzielono na trzy części, nad którymi władzę sprawowali synowie Heroda: Archelaus, Herod Antypas i Filip. W 66 roku po Chr. doszło do wybuchu powstania Żydów przeciw Rzymianom. Wojska Tytusa zbrojnie rozprawiły się z powstańcami. W 70 roku Jerozolima legła w gruzach, a świątynia została spalona. Wielu spośród Żydów dostało się do niewoli. Żydzi potrzebowali aż dwudziestu lat, by otrząsnąć się ze traumy, jaką było zniszczenie świątyni. Do dziś pozostał po niej jedynie zachodni mur, zwany Ścianą Płaczu. W 90 roku w miejscowości Jabne (Jamnia) nad Morzem Śródziemnym rabbi Jochanan ben Zakkaj zorganizował akademię rabinacką, która nadała judaizmowi nowy kształt – kształt religii pozbawionej świątyni. Nastąpił koniec judaizmu biblijnego; rozpoczął się czas judaizmu rabinicznego. Wydaje się, że w tym też czasie nastąpiło definitywne rozejście się dróg judaizmu i chrześcijaństwa, które rozwijało się już od około sześćdziesięciu lat. Do kolejnego zrywu wyzwoleńczego doszło blisko sześćdziesiąt lat później, w latach 132-135. Na czele powstania za Hadriana stanął niejaki Bar Kochba. Choć został ogłoszony mesjaszem, nie zdało się to na wiele. Powstanie upadło. W Jerozolimie, zwanej już wtedy Aelia Capitolina, stanęła świątynia Jowisza Kapitolińskiego. Żydom zabroniono wstępu do miasta. Rozpoczęły się czasy powszechnej diaspory.
Wykłady z historii biblijnej na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu trwają jeden semestr w wymiarze dwóch godzin tygodniowo. Razem – trzydzieści godzin wykładowych.
Czy można treść wykładu zamknąć w osiemnastu minutach? Oczywiście!
Tylko nie zdradźcie mnie studentom!
Polub stronę na Facebook