W jednym z najpiękniejszych regionów Izraela, na równinie Szaronu, leży Jabne, niewielkie miasteczko, które rozłożyło swe ramiona niedaleko błękitnych wód Morza Śródziemnego. Niemal czterdziestotysięczna miejscowość przyciąga turystów nie tylko ciepłym, łagodnym klimatem. Zwolennicy archeologii odkrywają ruiny budowli krzyżowców, natomiast pobożni Żydzi chętnie odwiedzają grobowiec rabbiego Gamaliela. To właśnie tu, w Jabne, szukać należy początków judaizmu rabinicznego.
Początki nowej formy religijności
Judaizm rabiniczny narodził się w środowisku akademii w Jabne, której przewodził – jak głosi na pół legendarny przekaz – cudownie ocalony (wyniesiony w trumnie) z płonącej Jerozolimy w 69 r. Jochanan ben Zakkai. Założył on akademię toraiczną w Jabne. Ben Zakkai zdobył zgodę władz rzymskich na założenie tej uczelni. Fakt ten jest o tyle godny podkreślenia, że od początków dominacji rzymskiej (63 przed Chr.) faryzeusze (o do nich należał ben Zakkai) raczej nie angażowali się w życie polityczne. Można wymienić zaledwie kilka epizodów o charakterze politycznym, w które bezpośrednio zaangażowani byli członkowie frakcji faryzejskiej. Dwadzieścia lat po upadku świątyni sytuacja wymusiła w pewnym sensie konieczność ułożenia się faryzeuszy z władzami rzymskimi, między innymi po to, aby uzyskać pozwolenie na założenie akademii.
Synod?
Nie jest pewne, czy doszło tam do zgromadzenia żydowskich uczonych, zwanego synodem w Jabne. Profesor Daniel Boyarin z University of California w Berkeley zdaje się nie zaprzeczać tezie o samym synodzie, natomiast sądzi, że badacze niewłaściwie interpretują „efekt Jabne”. Jego zdaniem źródła rabiniczne odwołują się do akademii w Jabne, konstruując w ten sposób mit początków judaizmu rabinicznego, a tymczasem jest dokładnie odwrotnie: Jabne jest skutkiem rabinackich dysput, które szukały historycznego uzasadnienia tego, jak potoczyły się losy judaizmu po upadku świątyni, nie zaś początkiem nowej drogi. W dysputach tych przypisano akademii rolę, której de facto nie odegrała. Z całą pewnością jednak zgromadzeni tam faryzeusze, którzy sami siebie mianowali rabinami, snuli w akademii refleksje, które w znacznym stopniu wpłynęły na kształt rodzącej się nowej formy religijności Żydów.
Kwestia kanonu Biblii Hebrajskiej
Z misznaickiego traktatu Jadaim wiadomo o dyskusji prowadzonej w Jabne na temat tego, czy księgi Pieśni nad pieśniami i Koheleta mogą zostać zaliczone do kanonu Biblii judaizmu. W literaturze chrześcijańskiej terminy „kanon” i „księgi kanoniczne” po raz pierwszy użyte zostały dopiero w IV wieku, jednak w literaturze żydowskiej już w środowisku Jabne pojawiały się ich żydowskie odpowiedniki: „pisma święte” i „księgi brudzące ręce”.
Zaznaczyć trzeba, że kształtowanie się kanonu było w judaizmie długotrwałym procesem, zamkniętym w II stuleciu. Najpierw za święte uznano księgi Tory, a działo się to za czasów Ezechiasza i Jozjasza w związku z reformami religijnymi przeprowadzonymi przez tych królów. Uznano, że w treści pięciu ksiąg Mojżesza nie wolno absolutnie niczego zmieniać (Pwt 4,2; 13,1). Drugim istotnym momentem kształtowania się kanonu Biblii żydowskiej były reformy Ezdrasza prowadzone po powrocie z niewoli babilońskiej (Ezd 7,14.25-26). Kolejnym ważnym etapem były właśnie dyskusje rabinackie prowadzone w akademii w Jabne. Dodać trzeba, że w środowisku aleksandryjskim do kanonu zaliczane były w połowie I stulecia po Chr. także księgi Barucha, Tobiasza, Judyty, Mądrości, Mądrości Syracha (Eklezjastyk) i dwie Księgi Machabejskie. Kanon palestyński odrzucił je z różnych powodów.
Początki literatury rabinicznej
W Jabne ustalono także porządek modlitw, które winni odmawiać Żydzi. W ten sposób rodził się nurt literacki w judaizmie, którego wytworem jest literatura obejmująca Misznę, Gemary palestyńską i babilońską, Toseftę i midrasze. Gdy zabrakło świątyni, w centrum judaizmu ostała się wyłącznie Tora, najpierw pisana, zawarta w Tanachu, a następnie ustna, zawarta w komentarzach i interpretacjach do świętych ksiąg. Znakiem wierności Żydów wobec Bożego przymierza nie były już składane ofiary, lecz pieczołowicie przestrzegane przepisy Tory. Podstawowym źródłem informacji o wczesnym judaizmie rabinicznym jest Miszna, której ostateczna redakcja przypada prawdopodobnie na koniec II wieku, ale której początków szukać kilka wieków wcześniej, a do jej spisywania zainspirowało środowisko uczonych z Jabne.
„Nowy Sanhedryn”
Wielkie zasługi dla judaizmu rabinicznego poczynił niejaki Gamaliel II. To dzięki niemu akademia w Jabne przejęła funkcję dawnego Sanhedrynu i przekształciła się w instytucję o znacznym autorytecie religijnym i moralnym. Przez pewien czas Gamaliel pełnił w niej funkcję przewodniczącego. To właśnie Gamalielowi tradycja przypisuje doprowadzenie do ustalenia kanonu Biblii Hebrajskiej, rozstrzygnięcie wielu kwestii prawnych, zmiany w rytuale modlitewnym, ustalenie ostatecznej wersji Osiemnastu Błogosławieństw i wykluczenie odszczepieńców z Synagogi.
Jezus a rabini
Wydaje się, że śladem rodzącego się rabinizmu może być logion przypisany Jezusowi, a zapisany na kartach Ewangelii Mateusza, adresowanej do chrześcijan pochodzenia żydowskiego. Otóż we wszystkich Ewangeliach (z wyjątkiem Łukaszowej) zanotowano tytuł „rabbi”, którym zwracano się do Jezusa (Mk 9,5; 11,21; 14,45; Mt 26,25.49; J 1,49; 3,2; 4,31; 6,25; 9,2; 11,8). Mateusz jednak zauważa, iż Jezus – komentując postawę faryzeuszy – nakazuje swym uczniom: „Chcą, by ich pozdrawiano na rynku i by ludzie nazywali ich ‘rabbi’. Otóż wy nie pozwalajcie nazywać się ‘rabbi’, albowiem jeden jest wasz Nauczyciel, a wy wszyscy braćmi jesteście” (Mt 23,7-8). Tytułu ‘rabbi’ zaczęto w judaizmie używać na określenie oficjalnych nauczycieli właśnie od czasów powstania akademii w Jabne, choć nieformalnie zwracano się już tak do uczonych żydowskich nieco wcześniej. Jezusowy logion jest więc najprawdopodobniej śladem polemiki chrześcijan z powstającym judaizmem rabinicznym.
Rabini cieszyli się dużym uznaniem wśród ubogiej ludności, a to między innymi z tej przyczyny, że – podobnie jak Jezus – nie pobierali opłat za naukę Tory: „Rabban Gamaliel, syn Jehudy ha-Nasi mawiał: nauka Tory połączona z grzecznością i dobrym zachowaniem się wobec ludzi jest rzeczą piękną. Obydwie przyczyniają się do zaniechania grzechów. Każda nauka nie połączona z pracą jest próżna i powoduje grzech. Ci wszyscy, którzy zajmują się pracą społeczną, winni pracować w imię miłości Boga. Wtedy zasługi ich przodków będą ich wspierać, a ich cnoty pozostaną na wieki. Wy zaś dostaniecie nagrodę tak, jak uczynilibyście to sami” (Pir. ab. 2,2).
Trzy filary judaizmu
U podstaw ideologii judaizmu rabinicznego leżała idea legalizmu, która obowiązywać miała cały Izrael, a która znalazła swój wyraz w Prawie, doktrynie i moralności. Ideologia rabiniczna zasadza się na trzech aspektach. Pierwszym z nich jest przekonanie, że Mojżesz otrzymał od Boga dwojakiego rodzaju Torę: pisaną (Tora sze-bichtaw) i ustną (Tora sze-beal pe). Ta ostatnia, jak sama nazwa wskazuje, przez wieki przekazywana była w tradycji ustnej, ale nadszedł czas, by ją spisać. Tora została przekazana w dwóch postaciach z jasno określonego powodu: „Święty Jedyny, niech będzie błogosławiony, dał Izraelowi dwie Tory – pisaną i ustną. Pisaną Torę, zawierającą sześćset trzynaście przykazań, dał po to, by napełnić Izraelitów przykazaniami, poprzez które mogą zasłużyć na nagrodę. Dał im także Torę ustną, dzięki której mogą odróżniać się od pozostałych narodów. Nie została ona dana na piśmie, aby Izmaelici nie mogli jej podrobić – jak to uczynili z Torą pisaną – i twierdzić, że to oni są Izraelem” (NumRab 14,10). Izmaelitami są oczywiście chrześcijanie, a termin ten został wprowadzony w średniowieczu celem zwiedzenia cenzury.
Drugi filar ideologii rabinackiej to „rabinizacja” Biblii i sakralizacja historii. Wypracowano nowe zasady interpretacji Biblii, dopuszczając do anachronizmów ukazujących Mojżesza czy Abrahama czytających święte księgi na sposób rabinów. Więcej, za wykładnię Biblii uznano nie tylko jej interpretację słowną czy pisemną, ale samo zachowanie rabinów. Stwierdzenie, że jakiś cieszący się autorytetem nauczyciel postąpił tak a tak, bywało ważnym argumentem w dyskusji. Rabinów traktowano z większym szacunkiem niż własnych rodziców, gdyż „rodzic przynosi człowieka do życia jedynie w tym świecie, natomiast nauczyciel prowadzi go do życia w świecie przyszłym” (TJ, Baw. mec. 2,11).
Trzecim aspektem ideologii rabinów było przekonanie, że nauczyciele Tory przyprowadzają innych do królestwa niebieskiego. W tym przekonaniu zawarty jest nakaz misyjności wobec wszystkich Żydów, aby ze wszystkich uczynić nauczycieli i w ten sposób znieść podziały w Izraelu. Rabini należeli do elity intelektualnej judaizmu i pełnili funkcję duchowych przywódców, choć nigdy nie dominowali w gminie żydowskiej. Do nich należało prowadzenie dyskusji, co należy do Tory i jak należy ją interpretować. Z czasem proponowana przez nich forma religijności uznana została za judaizm normatywny.