Antoni Paciorek, Jezus z Nazaretu. Czasy i wydarzenia, Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2015, ss. 533
Książka ks. Antoniego Paciorka zatytułowana „Jezus z Nazaretu. Czasy i wydarzenia” ma ukazała się nakładem wydawnictwa Edycja Świętego Pawła. Ta obszerna praca przedstawia w kolejnych rozdziałach źródła informacji o Jezusie, ogólne ramy historyczne czasów Jezusa, sytuację imperium rzymskiego i ojczyzny Jezusa w I stuleciu, a następnie Ewangelię Dzieciństwa, chrzest, nauczanie i działalność cudotwórczą Jezusa oraz wydarzenia związane z Jego męką, śmiercią i zmartwychwstaniem.
Wydaje się, że książka wpisuje się w nurt badań nad Jezusem historycznym. Badania nad kwestią historyczności Jezusa w historii egzegezy prowadzone były w trzech etapach. Po raz pierwszy problem historyczności Jezusa został postawiony przez H.S. Reimarusa (1694-1768). Bazując na założeniach Reimarusa, Kähler pod koniec XIX stulecia wystąpił z tezą, iż niemożliwe jest odtworzenie dziejów Jezusa. Zawarł ją na kartach książki Der sogenante historische Jesus und der geschichtliche, biblische Christus. Ten pierwszy etap poszukiwań Jezusa historycznego naznaczony jest teologią o charakterze liberalnym. Na początku XX wieku postawiono nowe pytanie (neue Frage) o Jezusa historycznego. Ten drugi etap poszukiwań Jezusa historii trwał do początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia i zwieńczony został powszechną niemal zgodą wśród egzegetów, że istnieje kontynuacja pomiędzy Jezusem historii a Chrystusem wiary. Pod koniec lat osiemdziesiątych zapoczątkowany został trzeci etap badań nad kwestią historyczności Jezusa. Jako pierwszy terminu third quest for historical Jesus użył Wright w 1988 roku. Autor i jego zwolennicy zarzucają drugiemu etapowi badań zbytnie podkreślanie oryginalności nauki Jezusa, odcinającej się od judaizmu i najstarszych herezji chrześcijańskich. Tymczasem należy zwrócić uwagę na kwestie socjologiczne i powiązania Jezusa historycznego i Jego nauki z tradycją żydowską. Trzeci nurt poszukiwań historycznego Jezusa charakteryzuje się następującymi rysami: badania mają wymiar międzynarodowy i ekumeniczny (pierwszy etap rozwijał się głównie w świecie niemieckojęzycznym, drugi w środowisku protestanckim anglojęzycznym); dużą rolę odgrywają w nim zainteresowania socjologiczne i historyczne (między przed- i powielkanocnym kręgiem Jezusa istnieje socjologiczna kontynuacja); zwraca się uwagę na osadzenie misji Jezusa w judaizmie, podkreślając tym samym żydowskość Jezusa; badania dowartościowują źródła niekanoniczne (np. źródło Q czy Ewangelię Tomasza). Praca ks. A. Paciorka wpisuje się właśnie w ów trzeci nurt badań nad historycznym Jezusem.
Autor podchodzi do opracowania tematu systematycznie w tym sensie, że najpierw wskazuje na pozabiblijne wzmianki o Jezusie, następnie kreśli tło historyczno-polityczne i religijne Palestyny I stulecia, by ostatecznie przejść do omówienia chronologicznego życia i działalności Jezusa, począwszy od Jego dzieciństwa. Przeprowadzone analizy tekstów ewangelicznych są wnikliwe, często odkrywcze. Dużą wartość pracy stanowi nacisk, jaki Autor kładzie na relacje Jezusa z innymi: z uczniami, z kobietami, z „celnikami i grzesznikami”, z adwersarzami itp. W tym aspekcie dopatrzyć się można znacznego waloru pastoralnego wywodów ks. Paciorka. Zastanawiać może natomiast układ treści, w którym nauczanie Jezusa przeplata się z innymi wydarzeniami. I tak: najpierw Jezus przedstawiony jest jako Głosiciel królestwa Bożego (rozdz. VIII), a następnie jako Cudotwórca (rozdz. IX). Potem znów powraca nauczanie Jezusa (rodz. XI, XII). Bardzo szeroko omówione zostały zagadnienia związane z męką Chrystusa.
Do pracy dostały się jednak także informacje, które budzą pytania czytelnika, pytania, na które nie znajduje on odpowiedzi. Dla przykładu dziwić może fakt, że ks. Paciorek tak mało miejsca poświęca talmudycznym wzmiankom o Jezusie, które są dużo wcześniejsze niż Telodot Jeszu, natomiast treść tego ostatniego pisma streszcza dość szczegółowo (ss. 46-49). Trudno powiedzieć, skąd Autor czerpie informacje na temat ilości kapłanów (7200) i lewitów (9600) zatrudnionych w świątyni, tym bardziej, że nie podaje, jakiego okresu te dane dotyczą. Stawia także tezę, że „bracia i siostry Jezusa” to Jego kuzyni lub dzieci Józefa z pierwszego małżeństwa. Obydwie opinie uważa za równoprawne, a potem bez szczególnego uzasadnienia kilkukrotnie opowiada się za drugą z nich.
Ks. Antoni Paciorek operuje poprawnym i bogatym słownictwem, język książki jest naukowy, jednak zrozumiały także dla osób nie będących adeptami teologii akademickiej. Wnioski są formułowane w sposób zrozumiały i kompetentny; są dobrze uargumentowane i uzasadnione w treści pracy. Odznaczają się logicznością wywodu i wynikają bezpośrednio z przeprowadzonych analiz. Trzeba także zauważyć znakomitą kompetencję Autora w posługiwaniu się językami biblijnymi, nie tylko greckim (co w tym wypadku jest absolutną koniecznością), ale także hebrajskim.
Książka ks. Paciorka zawiera bardzo bogatą bibliografię naukową. Podzielona ona została na kilka części: po każdym rozdziale pojawia się bibliografia dotycząca omawianych w nim zagadnień, natomiast na końcu pracy – bibliografia bardziej ogólna. Taki podział jest niezwykle klarowny i z pewnością ułatwia lekturę. Jak wspomniano, zebrana literatura jest bardzo obfita. Autor dotarł do wielu pozycji trudno dostępnych. Należy podkreślić, że bazuje przede wszystkim na literaturze obcojęzycznej, przez co udostępnia polskiemu czytelnikowi wyniki badań nad epistolografią w zagranicznych ośrodkach.
Praca nie zawiera przypisów, co nieco osłabia jej wartość naukową, czytelnik bowiem sam musi szukać źródeł informacji w zamieszczonej literaturze. Natomiast przejrzystość i zrozumiałość stylu jest dużym walorem książki. Wnioski są formułowane w sposób zrozumiały i kompetentny; są dobrze uargumentowane i uzasadnione w treści pracy. Odznaczają się logicznością wywodu. Wynikają bezpośrednio z przeprowadzonych badań, a nie są – jak to się czasem zdarza – zbyt daleko idące bądź nie mające podstaw w przeprowadzonych badaniach.
Pomijając powyższe uwagi krytyczne należy uznać, że książka ks. Paciorka to opracowanie rzetelne. Autor uwzględnia w miarę nowe badania i światową literaturę dotyczącą tematu. Książka stanowić może charakter podręcznika dla studentów kierunków teologicznych, aczkolwiek przeznaczona jest nie tylko dla studentów. Jej odbiorcami z powodzeniem mogą być zawodowi teologowie i zwykli wierni poszukujący pogłębienia swej wiary.
Zastanowić się należy, na czym może polegać novum pracy ks. A. Paciorka. Najpierw trzeba stwierdzić, że Autor nie przedstawia zasadniczo bardzo nowych lub nieznanych dotychczas w egzegezie i teologii biblijnej tez. Owszem, sięga po nowe wyniki badań naukowców, ale nie proponuje ze swej strony czegoś zupełnie odmiennego czy odbiegającego od dotychczasowych badań. Warto jednak zwrócić uwagę na dwie kwestie. Po pierwsze, Autor ukazuje życie i działalność Jezusa na szerokim tle historyczno-politycznym i religijnym Jego czasów. Nie zatrzymuje się więc na samej postaci Jezusa, ale osadza Jego działalność – zgodnie z tytułem – w Jego czasach. Po drugie spojrzenie Autora jest spojrzeniem całościowym na postać Jezusa. Ks. Paciorek nie zatrzymuje się na jednym z aspektów działalności Mistrza z Nazaretu (np. nauczanie, działalność cudotwórcza, męka czy kwestia zmartwychwstania), ale wszystkie te aspekt zamieszcza w jednym dziele, co w konsekwencji daje spójny obraz całej działalności Jezusa. W zestawieniu z trzytomowym dziełem Josepha Ratzingera – Benedykta XVI Jezus z Nazaretu okazuje się, że ks. Paciorek nie sięga tak często jak papież po naukę Ojców Kościoła i ich interpretacje biblijne, lecz stara się przedstawić wyniki swoich badań bez częstych odniesień do literatury patrystycznej.
Konkludując należy stwierdzić, że książka ks. Paciorka jest wartościowym opracowaniem egzegetycznym i teologicznym, które prowadzi Autora do twórczych wniosków. Wnioski są dobrze uargumentowane, a poszczególne partie wywodu poparte fachową literaturą dotykającą omawianego zagadnienia. Nie ulega wątpliwości, że tekst ten może stać się impulsem do dalszych badań nad postacią Jezusa z Nazaretu.