Forma praktyk pokutnych polegająca na powstrzymaniu się lub ograniczeniu z motywów religijno-moralnych spożywania posiłków, stanowiąca przejaw chrześcijańskiej postawy pokutnej i akt cnoty umiarkowania.
W Starym Testamencie
Zasadniczo post oznacza praktykę religijną polegającą na powstrzymaniu się od spożywania posiłków i napojów przez określony wcześniej czas. Podejmowany jest przede wszystkim po to, aby „upokorzyć swoją duszę” (Kpł 16,29). Człowiek powstrzymuje się od spożywania posiłków przez cały dzień (Sdz 20,26; 2Sm 12,16; Jn 3,7) lub przez dłuższy okres, aby wyrazić postawę zależności od Boga. Często czyni to przed podjęciem trudnego zadania lub ważnej decyzji (Sdz 20,26; Est 4,16), albo celem uproszenia przebaczenia grzechów (1Krl 21,27), uzdrowienia (2Sm 12,16.22), wyrażenia żałoby po zmarłym (Jdt 8,5) lub opłakiwania nieszczęścia, które dotknęło narodu (1Sm 7,6; 2Sm 1,12; Bar 1,5; Zch 8,19). Podjęcie postu może także wyrażać prośbę o oddalenie klęski (Jl 2,12-17; Jdt 4,9-13) lub służyć przygotowaniu na spotkanie z Bogiem (Wj 34,28; Dn 9,3). Mojżesz (Wj 34,28) i Eliasz (1Krl 19,8) podjęli czterdziestodniowy post na pustyni, by stać się otwartymi na Boże działanie. Szczególny przypadek stanowi przerwanie postu po śmierci dziecka Dawida (2Sm 12,20). Król pyta: „Po cóż mam pościć? Czy zdołam je wskrzesić?” (2Sm 12,23). Przypuszczać należy, że śmierć dziecka uznana została za karę za grzech cudzołóstwa.
Post może mieć charakter publiczny (2Krn 20,3; Ezd 8,21-23; Ne 1,4-11; Jr 36,9) lub prywatny (Est 4,16; 2Sm 12,15-23; 1Krl 21,27;Ps 69,1-15; Ps 35,13-14; 109,4-21). Postom publicznym niejednokrotnie towarzyszyło składanie różnego rodzaju ofiar (Kpł 16,1-5; Sdz 20,26; Jr 14,11-12). Na znak skruchy i pokuty osoby poszczące przywdziewały niekiedy wory pokutne, rezygnowały z codziennych obmyć i sypały na głowę popiół lub ziemię (1Krl 21,27; Ne 9,1; Dn 9,3; 1Mch 3,47).
Prawo ustanawiało jedno ze świąt dniem szczególnie intensywnego postu, mającego towarzyszyć prośbie Izraelitów o przebaczenie grzechów. Chodzi o Dzień Pojednania (Jom Kippur zwany także Dniem Przebłagania lub Dniem Sądnym; Kpł 16,29.31). Niekiedy święto nazywano po prostu „postem” (Dz 27,9). Praktyce postu towarzyszył ceremoniał, który odbywał się w świątyni jerozolimskiej. Najwyższy Kapłan jeden jedyny raz w całym roku wchodził do Miejsca Najświętszego, by złożyć tam ofiarę kadzenia i dokonać pokropienia tego miejsca krwią kozła, którego złożono na ofiarę. Drugiego kozła, na którego w symbolicznym geście nałożenia rąk składano wszystkie grzechy Izraelitów, wypędzano na pustynię dla demona o imieniu Azazel. W tym czasie Izraelici wyznawali w świątyni grzechy przez siebie popełnione; czyniono to albo za pomocą ogólnie przyjętej formuły, albo w formie osobistego wyznania. Filon z Aleksandrii nazywa Dzień Pojednania największym spośród świąt (De specialibus legibus 2,193) i zauważa, że wielu Żydów decydowało się na spędzenie całego dnia w świątyni wśród postów i modlitw (De specialibus legibus 1,196). Istniały jednak także inne dni postne. Dla upamiętnienia wtargnięcia Babilończyków do Jerozolimy, zaprowadzono post dziewiątego tammuz (Jr 39,2; 52,6). Poszczono dziesiątego Az, wspominając zburzenie świątyni przez Nabuchodonozora (Jr 52,12). Czczono także postem dzień zamordowania Godoliasza, który przypadał trzeciego tiszri (2Krl 25,25; Jr 41,1). Dziesiątego tebet upamiętniano rozpoczęcie oblężenia Jerozolimy (2Krl 25,1; Jr 39,1). Post Estery natomiast przypadał trzynastego adar.
Praktyka postu łączyć się może z ryzykiem formalizmu, często krytykowanym przez proroków (Am 5,21; Jr 14,12). Prawdziwy post wynikać powinien z pragnienia sprawiedliwości (Iz 58,2-11) i z miłości do Boga (Zch 7,5). Prorocy krytykowali zaś formalizm, który mógł towarzyszyć praktyce postu (Am 5,21; Jr 14,12).
W Nowym Testamencie
Post w nauczaniu Jezusa stanowi – obok modlitwy i jałmużny – jeden z podstawowych aktów religijnych. Sam Jezus pościł przed rozpoczęciem swej publicznej działalności czterdzieści dni (Mt 4,2; Łk 4,2), na wzór Mojżesza, który również pościł czterdzieści dni przed otrzymaniem Prawa (Wj 34,28; Pwt 9,9); Jezus – Mesjasz i Prawodawca Nowego Przymierza powtórzył drogę Mojżesza, prawodawcy Starego Przymierza. Uczniowie Jezusa jednak – w przeciwieństwie do uczniów Jana Chrzciciela i faryzeuszów – nie pościli, dopóki ich Nauczyciel był z nimi (Mk 2,18-19). Faryzeusze pościli zazwyczaj dwa razy w tygodniu (w poniedziałki i czwartki), czyli znacznie częściej niż nakazywało Prawo (Łk 18,12; Mt 9,14; Didache 8,1; PsSal 3,8); jednak ich post miał przejawy czystego formalizmu, co spotkało się z krytyką ze strony Jezusa (Mt 6,16). Prawne przepisy dotyczące postu zostały poddane w nauczaniu Jezusa interioryzacji: należy pościć z właściwą wewnętrzną intencją, nie zaś celem pokazania się ludziom (Mt 6,17-18). Przykładem takiego podjęcia postu jest prorokini Anna (Łk 2,27), której postać stała się wzorem dla wdów należących do pierwszych gmin chrześcijańskich (Dz 6,1; 1Tm 5,5).
Kościół wprowadził w praktykę liturgiczną Jezusowe nauczanie o poście, zachowując tym samym wiele żydowskich zwyczajów związanych z powstrzymaniem się od spożywania posiłków i napojów. Poszczono przed ustanowieniem nauczycieli i starszych (Dz 13,2-3; 14,23) oraz w czasie utrapień i prześladowań (Dz 27,1-38). O ważności praktyki postnej w Kościele pierwszych wieków świadczy fakt, że tradycja tekstualna NT dokonała uzupełnienia w wypowiedzi Jezusa: „Ten rodzaj złych duchów można wyrzucić tylko modlitwą i postem” (Mk 9,29). Szczegółowe badania tej wypowiedzi metodą morfokrytyczną prowadzą do wniosku, że Jezus mówił jedynie o modlitwie: „Ten rodzaj złych duchów można wyrzucić tylko modlitwą”. Niektóre stare wersje manuskryptów nie zawierają wzmianki o poście. Sam Jezus również nie pościł bezpośrednio przed dokonaniem egzorcyzmu. Przypuszczać należy, że słowa „i postem” są dodatkiem pochodzącym od pierwszych gmin chrześcijańskich. Wierzący zauważyli, że post przed egzorcyzmem zwiększa skuteczność modlitwy i przyjęli to za stałą praktykę. Jeśli więc słowa „i postem” nie są ipsissima verba Jesu, to z całą pewnością zawierają ipsissima intentio Jesu. Przykładów podobnych interwencji redakcyjnych związanych z postem jest w NT kilka. Tradycja tekstualna zapisana w P50, A2 i D zawiera wzmiankę o poście, obok modlitwy i jałmużny praktykowanej przez Korneliusza (Dz 10,30-31). Niektóre manuskrypty wspominają o poście w związku ze wzmianką o modlitwie w 1Kor 7,5. Apostoł Paweł pościł przed swoim chrztem (Dz 9,9). Praktyka ta została przejęta przez pierwsze gminy chrześcijańskie (Didache 7,4; Justyn, Apol. 61,1-2; Tertulian, Bapt. 20). Później, pomimo trudów towarzyszących samemu posługiwaniu w dziele głoszenia dobrej nowiny, Paweł nakładał na siebie nieobowiązkowe posty (2Kor 6,5; 11,27). Jednak praktyka zbytniego umartwienia nie była pochwalana; „uniżanie samego siebie” w Kol 2,18 przypuszczalnie wskazuje na niewłaściwie praktykowany post. Praktyka postu opisana w Biblii stoi u początków liturgicznego okresu Wielkiego Postu. M. Rosik, Judaizm u początków ery chrześcijańskiej, Wr 2008.
Literatura
Rosik M., Judaizm u początków ery chrześcijańskiej, Wrocław 2008.
Ryś G., Rekolekcje. Modlitwa, post, jałmużna, Kraków 2013.
Sobolewski Z., Starotestamentalne wezwanie do pokuty za grzechy i nawrócenia, Teologiczne Studia Siedleckie 10 (2013) 105-123.
