Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego

Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego
współautor: Icchak Rapoport
Bibliotheca Biblica
TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej
Wrocław 2009, ss. 318

Opis

Kiedy chrześcijanin sięga po dzieła literatury żydowskiej okresu biblijnego i wieków późniejszych, mogą się budzić w nim mieszane odczucia: z jednej strony literatura ta wydaje mu się zupełnie obca, z drugiej zaś zdaje się być znajoma, przynajmniej w pewnych aspektach. Obca, gdyż sposób interpretacji Biblii przez starożytnych autorów żydowskich nie przemawia do umysłu ukształtowanego w oparciu o greckie i rzymskie wzorce prowadzenia wywodu; znajoma, gdyż ca chwilę natrafia na zwroty i wyrażenia na stałe zadomowione w chrześcijaństwie. Dziś niekt już nie kwestionuje tezy, iż znajomość pism judaizmu okresu biblijnego i rabinicznego oraz znajomość egzegetycznej tradycji żydowskiej tamtych czasów służy lepszemu zrozumieniu Nowego Testamentu.

Spis treści

CZĘŚĆ I
ks. Mariusz Rosik

LITERATURA ŻYDOWSKA OKRESU BIBLIJNEGO I RABINICZNEGO

I. KWESTIA JĘZYKA LITERATURY JUDAISTYCZNEJ OKRESU BIBLIJNEGO I RABINICZNEGO
1. Język hebrajski
2. Język aramejski
3. Język grecki

II. BIBLIA HEBRAJSKA
1. Prawo
2. Prorocy
3. Pisma

III. SEPTUAGINTA
1. Historia powstania LXX
2. Księgi LXX, których brak w Biblii Hebrajskiej
3. Znaczenie LXX dla diaspory

IV. APOKRYFY BIBLII HEBRAJSKIEJ I PISMA POKREWNE
1. Literatura apokryficzna Biblii Hebrajskiej i jej znaczenie
2. Najważniejsze apokalipsy apokryficzne
3. Pozaapokaliptyczne pisma apokryficzne Biblii Hebrajskiej
4. Pisma pokrewne apokryfom Biblii Hebrajskiej

V. PISMA WŁASNE QUMRAŃSKIE
1. Natura znalezisk nad Morzem Martwym
2. Komentarze i parafrazy Biblii
3. Pisma mądrościowe, prawne i kultowe
4. Zwój miedziany i teksty dokumentacyjne
5. Dzieła eschatologiczne

VI. HELLENISTYCZNI DZIEJOPISARZE, FILOZOFOWIE I POECI ŻYDOWSCY
1. Dziejopisarze
2. Filozofowie
3. Poeci

VII. MISZNA – GEMARA – TOSEFTA – TALMUD
1. Miszna
2. Gemara
3. Tosefta
4. Talmud

VIII. MIDRASZE
1. Określenie i natura midraszy
2. Midrasze halachiczne
3. Midrasze haggadyczne

IX. TARGUMY
1. Targumy palestyńskie
2. Targumy babilońskie
3. Targum Samarytański

CZĘŚĆ II
rabin Icchak Chaim Rapoport

EGZEGEZA ŻYDOWSKA OKRESU BIBLIJNEGO I RABINICZNEGO
WSTĘP
I. ZAKRES ESEJU
II. TŁO HISTORYCZNE: OD STWORZENIA DO PRAOJCÓW
III. PRZEKAZYWANIE TORY – OBJAWIENIE NA GÓRZE SYNAJ
IV. POZIOMY ROZUMIENIA I INTERPRETACJI TORY
V. SANHEDRYN – POCZĄTEK I USTANOWIENIE RABINICZNEJ TRADYCJI
VI. ZASADY OBJAŚNIANIA TORY HILLELA
VII. TRZYNAŚCIE ZASAD MIDRASZ HALACHA – HALACHICZNE OBJAŚNIANIE TORY RABBIEGO ISZMAELA BEN ELISZY
VIII. ODMIENNY POGLĄD RABBIEGO AKIWY
IX. MIDRASZ AGGADA – HOMILETYCZNE OBJAŚNIANIE TORY
X. MĘDRCY WIELKIEGO ZGROMADZENIA – ANSZEI KNESET HAGEDOLA – ODRODZENIE TRADYCJI RABINACKIEJ
XI. ZUGOT – PARY. KONTYNUACJA TRADYCJI RABINICZNEJ
XII. TANNAIM – OSTATNI NAUCZYCIELE PRAWDZIWIE ZUSTNEJ TORY USTNEJ

CZĘŚĆ III
ks. Mariusz Rosik

ZNACZENIE LITERATURY ŻYDOWSKIEJ DLA EGZEGEZY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ

I. ZNACZENIE BIBLII HEBRAJSKIEJ I PRZEKŁADÓW GRECKICH
1. Znaczenie Biblii Hebrajskiej dla egzegezy chrześcijańskiej
2. Znaczenie Septuaginty dla egzegezy chrześcijańskiej
3. Znaczenie innych przekładów greckich Biblii Hebrajskiej
4. Podsumowanie

II. WARTOŚĆ TEOLOGICZNA APOKRYFÓW BIBLII HEBRAJSKIEJ
1. Eschatologia, angelologia i demonologia apokryfów
2. Apokaliptyka apokryfów
3. Podsumowanie

III. PISMA WŁASNE ESSEŃCZYKÓW (QUMRAŃCZYKÓW) A EGZEGEZA CHRZEŚCIJAŃSKA
1. Podobieństwa terminologiczne
2. Podobieństwa idei
3. Podobne metody egzegetyczne
4. Podsumowanie

IV. PRZYDATNOŚĆ PISM FILOZOFICZNO-PROPAGANDOWYCH JUDAIZMU HELLENISTYCZNEGO DLA ROZWOJU EGZEGETYCZNEJ MYŚLI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
1. Wartość Testimonium Flavianum
2. Wpływ na eschatologię chrześcijańską
3. Wpływ na chrześcijańską naukę moralną
4. Podsumowanie

V. ZNACZENIE LITERATURY RABINICZNEJ DLA CHRZEŚCIJAŃSKIEJ EGZEGEZY
1. Znaczenie Miszny, Gemary, Tosefty i Talmudu
2. Znaczenie midraszy
3. Znaczenie targumów
4. Podsumowanie

WYKAZ SKRÓTÓW
BIBLIOGRAFIA

***

Notatki

O książce ukazały się w prasie polskiej i zagranicznej:

W Izraelu: w Jerusalem Post (12.10.2009), Shavei Israel (11.10.2009), Moreshet (12.10.2009), Makor Rishon (12.10.2009 – zdjęcie poniżej), Jewish World (12.10.2009).
W prasie niemieckojęzycznej notkę zamieściła gazeta Jerusalem Heute (zdjęcie poniżej).
Sprawozdanie z wieczoru autorskiego we wrocławskiej synagodze zaprezentował Gość Niedzielny.
Recenzję zamieścił także tygodnik Niedziela.

***

Recenzja Joanny Jaromin w Scripturae Lumen 2 (2010) 585-587

Początki chrześcijaństwa związane są z judaizmem, gdyż z niego wyrosło. Życie pierwotnego Kościoła toczyło się początkowo w cieniu Świątyni Jerozolimskiej i synagogi, a Biblia Hebrajska do dziś stanowi zasadniczą część Starego Testamentu w kanonie chrześcijańskim. Sięgając po Pismo Święte nie można więc czytać go w oderwaniu od judaizmu. Powstają liczne opracowania przybliżające odbiorcom Biblii nie tylko tło jej powstania, ale i literaturę z nią związaną, jak np. pisma qumrańskie, rabiniczne, czy też apokryficzne. Książka Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego wpisuje się w tę tradycję i to w sposób niezwykły. Na samym początku warte podkreślenia jest jej podwójne autorstwo: Ksiądz i Rabin – to niecodzienne zestawienie już na wstępie wpływa pozytywnie na walory książki, która składa się z trzech części. Autorem pierwszej i trzeciej części jest ks. Mariusz Rosik, biblista, wykładowca Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu i Uniwersytetu Wrocławskiego, natomiast druga część jest autorstwa Icchaka Rapoporta, rabina Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu. Obydwaj Autorzy wykształcenie zdobywali m.in. w Jerozolimie, czyli u źródeł literatury i egzegezy żydowskiej, stąd też niewątpliwie są kompetentni, by podjąć te treści.

Autor części pierwszej, zatytułowanej Literatura żydowska okresu biblijnego i rabinicznego, w pierwszym paragrafie podejmuje kwestie językowe. Szczegółowo analizuje pochodzenie języków: hebrajskiego, aramejskiego i greckiego oraz posługiwanie się nimi przez Izraelitów omawianego okresu. Następnie omawia Biblię Hebrajską: zapoznaje czytelnika z zasadami, które musiały być spełnione, aby dane pismo mogło być włączone do jej kanonu, omawia samo ustalenie kanonu, a następnie poddaje analizie poszczególne części Biblii Hebrajskiej: Prawo, Proroków i Pisma oraz poszczególne księgi w nich zawarte pod względem ich powstania i treści. Dalej, w podobny sposób zostaje omówiona Septuaginta: historia jej powstania, analiza specyficznych dla niej ksiąg oraz jej znaczenie dla diaspory i judaizmu rabinicznego. Kolejnym zbiorem analizowanych pism są apokryfy Biblii Hebrajskiej i pisma pokrewne. Dalej Autor przybliża pisma z Qumran zaczynając od określenia natury samych znalezisk, a następnie omawiając komentarze i parafrazy Biblii Hebrajskiej znajdujące się wśród pism qumrańskich, później pisma mądrościowe, pokrewne, kultowe, Zwój miedziany, teksty dokumentacyjne i eschatologiczne. W kolejnym paragrafie autor przygląda się hellenistycznym dziejopisarzom – z najbardziej chyba znanym Józefem Flawiuszem włącznie – oraz filozofom i poetom żydowskim. Następnie przybliża czytelnikowi główne pisma rabiniczne, jak: Miszna, Gemara, Tosefta i Talmud, przedstawiając kształtowanie się tych dzieł i ich struktury. Autor zajmuje się następnie rabinicznymi komentarzami do ksiąg biblijnych – midraszami, omawiając midrasze halachiczne i haggadyczne. W ostatnim paragrafie tej części przybliża pojęcie targumu – tłumaczenia czy też parafrazy Biblii Hebrajskiej, omawiając targumy palestyńskie i babilońskie oraz targum samarytański.

Część druga, zatytułowana Zasady żydowskiej egzegezy tekstu do czasów końcowej redakcji Talmudu (s. 155) lub Egzegeza żydowska okresu biblijnego i rabinicznego (spis treści, s. 316), rozpoczyna się od nakreślenia tła historycznego: od stworzenia świata do praojców, następnie opisuje przekazanie Tory na Synaju oraz zasady jej analizy na podstawie komentarzy Maimonidesa. Autor skupia się dalej na poziomie rozumienia i interpretowania Tory przytaczając i omawiając cztery poziomy jej studiowania i rozumienia: pszat, remez, drasz i sod. Następnie mówi o ustanowieniu Naczelnego Sądu Religijnego, zwanego przez Talmud Sanhedrynem, zwracając uwagę na rolę, jaką spełniał on przy objaśnianiu Tory – czyli na początki tradycji rabinicznej. Autor przytacza wreszcie i omawia siedem zasad objaśniania Tory ułożonych przez Hillela, a następnie trzynaście zasad halachicznego objaśniania Tory rabbiego Iszmaela ben Eliszy. Następnie omawia odmienny pogląd rabbiego Akiwy dotyczący tego zagadnienia. Dalej zwraca uwagę na homiletyczne objaśnianie Tory. Kolejno przedstawia też odrodzenie tradycji rabinicznej w Mędrcach Wielkiego Zgromadzenia oraz kontynuację tej tradycji poprzez zugot. Na zakończenie tej części czytelnikom zostają przybliżone dzieła ostatnich nauczycieli Tory ustnej: Tannaitów (Targum, Miszna, Tosefta, Sifra i Sifrei, Midrasz Aggada) i Amoraitów (Gemara, Talmud Babiloński i Jerozolimski).

Autor trzeciej części, noszącej tytuł Znaczenie literatury żydowskiej dla egzegezy chrześcijańskiej, w pierwszym paragrafie przybliża odbiorcy znaczenie Biblii Hebrajskiej i jej greckich przekładów – w tym przede wszystkim Septuaginty – dla chrześcijańskiej egzegezy, odwołując się także do dokumentu Papieskiej Komisji Biblijnej Naród żydowski i jego Święte Pisma w Biblii chrześcijańskiej. Następnie przedstawia wartość teologiczną apokryfów Biblii Hebrajskiej. Dalej wskazuje miejsce pism własnych z Qumran w egzegezie chrześcijańskiej, akcentując podobieństwa dotyczące terminologii, idei i metod egzegetycznych. Kolejnie Autor przybliża przydatność pism filozoficzno- propagandowych judaizmu hellenistycznego – w tym pism Józefa Flawiusza – dla rozwoju chrześcijańskiej myśli egzegetycznej. W ostatnim paragrafie prezentuje znaczenie literatury rabinicznej: Miszny, Gemary, Tosefty, Talmudu, midraszy i targumów dla egzegezy chrześcijańskiej.

Właśnie ta ostatnia część, choć najkrótsza, jest z pewnością najbardziej przydatna dla chrześcijańskiego badacza Biblii z uwagi na swój praktyczny charakter, co nie umniejsza znaczenia części poprzednich, bez których zresztą przejście do praktyki byłoby co najmniej trudne.

Jak sam tytuł wskazuje, książka nie jest podręcznikiem literatury i egzegezy żydowskiej, ani opracowaniem w pełni wyczerpującym problematykę, ale wprowadzeniem do tych zagadnień, nie można więc żądać, aby spełniła ona wszystkie oczekiwania i odpowiedziała na wszelkie pytania czy wątpliwości, gdyż nie takie jest zadanie wprowadzenia. Wprowadzenie ma bowiem zasygnalizować pewne kwestie, ograniczając się do przedstawienia podstawowych i najistotniejszych zagadnień i tę rolę omawiana tu książka niewątpliwie spełnia. Zresztą sam Autor drugiej części, rabin Rapoport, w odniesieniu do swojego opracowania stwierdza, iż „ten esej w żaden sposób nie kończy rozważań na temat żydowskiej egzegezy tekstu, lecz jest wstępem do dalszych pogłębionych studiów Judaizmu. Zamierzenie przerywam tutaj mój esej i zostawiam czytelnika przed oceanem Talmudu i żydowskiej tradycji” (s. 258). Książka Księdza i Rabina jest cenną inspiracją dla chrześcijańskich badaczy Pisma Świętego, by sięgać do wielowiekowej tradycji żydowskiej. Autorzy posługując się językiem naukowym, ale jednocześnie przystępnym i zrozumiałym, znacznie poszerzają grono czytelników.

Do ewentualnych mankamentów należą drobne błędy literowe, które należy zrzucić na karb technologii komputerowej i może niezbyt dokładnej korekty, oraz brak konsekwencji w tytule drugiej części, co jednak w niczym nie umniejsza wartości książki.

Pozostaje więc zdecydowanie polecić książkę biblistom i teologom oraz wszystkim chcącym głębiej poznawać zarówno Pismo Święte, jak i judaizm oraz wyrazić nadzieję, że ta współpraca Księdza i Rabina będzie owocować kolejnymi, coraz wnikliwszymi studiami nad literaturą i egzegezą żydowską.

***

O literaturze i egzegezie żydowskiej

Z ks. Mariuszem Rosikiem i rabinem Icchakiem Rapoportem rozmawia Agata Szakiel (AS – Agata Szakiel; MR – Mariusz Rosik; IR – Icchak Rapoport)

Książka „Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego” powstała dzięki współpracy dwóch wybitnych postaci – księdza prof. Mariusza Rosika oraz rabina Icchaka Rapoporta. O szacunku możemy mówić dopiero wtedy, gdy przychodzi zrozumienie. Ta książka, jako owoc dialogu, pozwala lepiej i głębiej poznać Żydów i chrześcijan. Napisana została takim językiem, który będzie przystępny dla każdego, kto wyrazi chęć jej przeczytania.

AS: Książka ta jest bardzo wyjątkowa, przede wszystkim z tego względu, że została napisana przez księdza i rabina. Czy jest to taka pierwsza książka w historii polskiej literatury?

MR: Osobiście nie słyszałem o innej książce, która miałaby tylko dwóch autorów – rabina i księdza. Oczywiście mowa o środowisku polskim. Są jednak książki, które powstawały jako owoc dialogu chrześcijaństwa z judaizmem i Polaków z Żydami, np. praca Byrona Sherwina „Duchowe dziedzictwo Żydów polskich”. Jest też kilka prac zbiorowych, w których autorami tekstów są zarówno chrześcijanie (w tym księża), jak i Żydzi. Te ostatnie są zazwyczaj pokłosiem różnego rodzaju sympozjów, czy konferencji organizowanych w obszarze dialogu z judaizmem.

AS: O czym ogólnie jest książka? Jakie tematy zostały w niej poruszone?

MR: Książka nosi tytuł „Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego”. Tytuł rzeczywiście długi, ale chcieliśmy, by dokładnie odpowiadał treści w niej zawartej. Praca składa się z trzech części. W pierwszej zaprezentowano starożytną literaturę żydowską, od Biblii począwszy, poprzez apokryfy, pisma qumrańskie, prace żydowskich historyków i filozofów, na dziełach rabinów, czyli Misznie, Gemarze, Talmudzie, targumach i midraszach skończywszy. Część druga poświęcona została egzegezie rabinackiej. Rabin Icchak Rapoport kreśli najpierw szerokie tło historyczne kształtowania się żydowskiej egzegezy, a następnie omawia jej zasady, począwszy od Hillela i Iszmaela ben Eliszy, a skończywszy na ostatnich etapach redakcji Talmudu. Niezwykłym walorem jego opracowania jest ukazywanie omawianych zasad egzegetycznych na konkretnych tekstach biblijnych. Część trzecia wreszcie, nosząca tytuł „Znaczenie wczesnej literatury żydowskiej dla egzegezy chrześcijańskiej”, sygnalizuje najistotniejsze korzyści, jakie odnieść może biblista czy teolog dokonujący interpretacji Pisma świętego. Zatrzymano się głównie nad tym, w jaki sposób pisma żydowskie okresu biblijnego i rabinicznego mogą wpływać i ubogacać interpretację Nowego Testamentu, choć przecież są one istotne także dla interpretacji chrześcijańskiej ksiąg Starego Przymierza.

IR: Moja część tej książki jest oparta na bazie źródeł. Można ją podzielić na dwie pomniejsze części. Pierwsza z nich, to opis kształtowania się judaizmu od jego początków. Ważne dla mnie jest to, aby ktoś, kto przeczyta tę książkę, zrozumiał judaizm tak, jak judaizm sam siebie widzi. Natomiast druga część zawiera główne zasady interpretacji tekstu w judaizmie, które znajdują się w Talmudzie. Znajduje się tu również zarys historyczno-religijny, który ma pomóc w zrozumieniu tego, jak Żydzi patrzą na te źródła i w jaki sposób się do nich odnoszą.

Wypowiedź dla radia „Luz”

AS: Co skłoniło Panów do napisania tej książki i poruszenia takiej tematyki? Skąd wziął się pomysł?

MR: Na to pytanie inna musi być odpowiedź rabina, a inna księdza.

IR: Jestem bardzo wdzięczny księdzu, bo to on przyszedł do mnie i powiedział, że chce stworzyć taką książkę. Nie sądziłem wcześniej, że ktoś będzie chciał taką książkę wydać. Ja wizję takiej książki miałem cały czas w myślach. Pamiętam pierwszy Dzień Judaizmu, na którym byłem. Wyglądało to tak, że przeczytałem psalm po hebrajsku, a potem po polsku. Później nastąpiła moja interpretacja psalmu oparta o źródła żydowskie, następnie Arcybiskup Gołębiewski dokonał interpretacji w kontekście źródeł chrześcijańskich. Tak właśnie wygląda prawdziwy dialog – wyrażenie wzajemnego szacunku, kiedy ja mówię o psalmie i ksiądz słucha, i kiedy on mówi i ja słucham. Podczas Dni Judaizmu, poznałem księdza Rosika i tak zaczęła się nasza znajomość.

MR: Kiedy chrześcijanin sięga po dzieła literatury żydowskiej okresu biblijnego i wieków późniejszych, mogą się budzić w nim mieszane odczucia: z jednej strony literatura ta wydaje mu się zupełnie obca, z drugiej zaś zdaje się być znajoma, przynajmniej w pewnych aspektach. Obca, gdyż sposób interpretacji Biblii przez starożytnych autorów żydowskich nie przemawia do umysłu ukształtowanego w oparciu o greckie i rzymskie wzorce prowadzenia wywodu; znajoma, gdyż ca chwilę natrafia na zwroty i wyrażenia na stałe zadomowione w chrześcijaństwie. Dziś nikt już nie kwestionuje tezy, iż znajomość pism judaizmu okresu biblijnego i rabinicznego oraz znajomość egzegetycznej tradycji żydowskiej tamtych czasów służy lepszemu zrozumieniu Nowego Testamentu. Przedstawiając dawną literaturę żydowską i jednocześnie poznając zasady interpretacji Biblii, podane przez rabina, jako chrześcijanie jesteśmy w stanie lepiej i głębiej poznać myśl Nowego Testamentu. Jak doszło do powstania książki? Jest ona wynikiem trwającej od kilku lat współpracy pomiędzy rabinem i mną. Zaczęło się od wspólnego zaangażowania w przygotowanie kolejnych Dni Judaizmu. Z czasem zasięg współpracy się rozszerzył, głównie na polu akademickim. Chętnie zapraszam rabina Rapoporta na swoje seminarium magisterskie lub wykłady organizowane przy Papieskim Wydziale Teologicznym. Jesteśmy też wykładowcami na Studium Języków i Kultury Żydowskiej na Uniwersytecie Wrocławskim. Nasza książka może okazać się pomocna w prowadzonych przez nas zajęciach ze studentami.

Teoretycznie książka mogła powstać o wiele wcześniej. W latach 1998-1999 studiowałem na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. W tym samym czasie rabin Icchak Rapoport uczęszczał do jesziwy w Świętym Mieście. Nie dane nam było się wówczas spotkać. Po skończeniu jesziwy rabbi objął funkcję rabina Oslo, a ja podjąłem wykłady we Wrocławiu. W tym czasie kilkukrotnie bywałem w Oslo, głosząc wykłady biblijne. Również i tam się nie spotkaliśmy. Zetknęliśmy się dopiero wówczas, gdy rabbi Rapoport przybył do Wrocławia i objął posadę Naczelnego Rabina Wrocławia i Śląska. Był to rok 2006. Tu rozpoczęła się nasza współpraca, a jednym z jej owoców jest książka, którą oddajemy Czytelnikom do rąk. Mamy nadzieję, że pomoże ona we wzajemnym poznaniu Żydów i chrześcijan.

IR: Poznać katolicyzm w Polsce jest znacznie łatwiej, niż poznać judaizm.

Wiedza o judaizmie, z punktu widzenia źródeł, jest zerowa. Najczęstszym pytaniem, z którym ja się spotykam to pytanie: co mówi judaizm o Jezusie? Wtedy tłumaczę, że judaizm nie ma nic wspólnego z Jezusem. Ludzie są wtedy najczęściej bardzo zdziwieni. Pokazuje to ich poziom wiedzy o judaizmie z punktu widzenia judaizmu. Może słyszeli, że jest coś takiego jak maca, ale w zasadnie taka wiedza nic im nie daje. Obawiam się, że taka powierzchowna wiedza może dawać odwrotne skutki – wtedy patrzy się na Żydów, jak na te zwierzęta w zoo, które mają te swoje różne dziwne zwyczaje. Ponieważ tego nie rozumiem, to troszeczkę czuję wobec tego strach, troszeczkę dystans. Ale kiedy ja staram się zrozumieć, to wtedy rodzi się szacunek. Jeżeli budujemy coś zaczynając od układania małych kamieni, to nasz budynek runie. Zawsze należy zaczynać od wielkich kamieni.

AS: Czy książka jest kierowana do określonego odbiorcy, czy może przeczytać ją każdy?

MR: Jest to książka na poziomie akademickim, mogą więc sięgnąć po nią nie tylko znawcy problematyki chrześcijańsko-żydowskiej, czy pracownicy nauki w dziedzinie teologii, literaturoznawstwa czy religiologii, ale także osoby szczerze zainteresowane poznaniem Biblii, zarówno Biblii Hebrajskiej, czyli Starego Testamentu, jak i pism Nowego Testamentu.

IR: Prawdziwa wiedza o judaizmie, ogólnie wśród Polaków, jak sam to obserwuję, nie jest głęboka. Nie ma w tym żadnego zrozumienia. A po co nie wiedzieć? Moim celem jest, aby ktoś kto chce zrozumieć jakie są podstawy judaizmu, miał taką możliwość. Ta książka nie wymaga od tego, kto ją czyta, aby był badaczem uniwersyteckim. Wielka część tej książki będzie interesująca dla człowieka, który chce zrozumieć: czym jest Talmud lub jak Żydzi patrzą na Biblię. Bardzo starałem się, żeby to było przystępnie napisane. Według mnie, nie jest to „galopem po Europie”. To, co jest zawarte w tej książce, jest możliwe do faktycznego poznania. Oczywiście jeśli człowiek tylko chce. Ksiądz i ja, wykładamy na judaistyce i ta książka automatycznie wchodzi do listy lektur.

AS: Dziękuję za rozmowę.

PLIK PDF KSIĄŻKI DO POBRANIA: TUTAJ

Serdecznie zapraszam!