Do menory dodaj jeszcze dwa światła, a otrzymasz świecznik chanukowy.
Wyznawcy judaizmu świętują Chanukę – święto rekonsekracji świątyni jerozolimskiej. A ponieważ według przekonań chrześcijan to Jezus jest „nową świątynią”, warto przypomnieć korzenie tego święta.
Według 1Mch 4,36-59, Juda Machebeusz, który poprowadził naród do walki przeciw usiłującemu narzucić pogańskie zwyczaje królowi syryjskiemu Antiochowi IV Epifanesowi[1], po pokonaniu wojsk Lizjasza, wkroczył do Jerozolimy i dokonał oczyszczenia świątyni. Ołtarz, który został zbezczeszczony, zniszczył, a na jego miejsce wybudował nowy; sprawił nowe naczynia, siedmioramienny świecznik, zasłonę przybytku i ołtarz kadzenia. 25 dnia Kislev[2]165 lub 164 roku przed Chr., w trzy lata (1Mch 4,52-54; lub dwa: 2Mch 10,3) po niesławnym dekrecie Antiocha Epifanesa (175-164), nakazującym składać w Jerozolimie bałwochwalcze ofiary (1Mch 1,29-64; 2Mch 6,1-9), Juda powtórnie poświęcił przybytek. Tradycja przekazuje, że Hasmoneusze po pokonaniu wrogów znaleźli jeden tylko dzban oliwy czystej rytualnie, co pozwalało utrzymać światło na świeczniku przez jeden dzień. Za sprawą Bożą jednak oliwa płonęła przez osiem dni[3]. Przy śpiewie Hallelu i dźwięku instrumentów muzycznych wznowiono składanie codziennych tamid[4]. Święto Hanukkah wprowadzone zostało według tradycji przez Judę Machabeusza i jego następców, by upamiętnić powtórne poświęcenie świątyni[5]. Nazwa zaczerpnięta została z 1Mch 4,59 (LXX), gdzie mowa jest o „dniach poświęcenia ołtarza”. Za czasów Jezusa używano już prawdopodobnie nazwy „Poświęcenie” (łac. encaenia), za czym przemawiać może powstały po koniec I stulecia fragment Ewangelii Janowej (J 10,22). Nazwa Hanukkah pochodzi od rabinów. Flawiusz, nawiązując do specyficznej ceremonii światła, nazywa ten dzień Świętem Światła[6]:
„Przez osiem dni świętował Juda wespół z obywatelami na cześć wznowienia ofiar w świątyni […]. Od owego czasu zachowujemy to święto, nazywając je Świętem Świateł; miano to pochodzi, jak sądzę, stąd, że wtedy zabłysła nam ta swoboda kultu, gdyśmy zgoła nie mogli się jej spodziewać” (Ant. 12,325).
Szkoły współczesnych Jezusowi rabinów, Hillela i Szammaja, różniły się w poglądach co do sposobu używania świateł, nierozłącznie związanych ze świętowaniem Hanukkah. Według zwolenników Hillela, w pierwszym dniu święta należało zapalić jedno światło na menorze, i z każdym dniem święta zwiększać o jeden ilość ramion z płonącymi świecami; uczniowie Szammaja preferowali procedurę odwrotną (Sab. 21,2)[7]. Praktyka proponowana przez Hillela miała wyrażać zwiększającą się radość święta, której apogeum przypada na ósmy dzień. Według Szammaja stopniowe umniejszanie ilości świateł symbolizowało proces zanikania narodów pogańskich[8]. Żydzi zapalali światła przed swymi domami; centralny świecznik stał w Miejscu Świętym przybytku (1Mch 4,50). Do interpretacji ceremonii światła zastosowano Ps 118,27: „Pan jest Bogiem i daje nam światło; ustawcie procesję z gałązkami aż do rogów ołtarza”[9].
***
[1]Król sprofanował świątynię stawiając na ołtarzu całopalenia „ohydę spustoszenia”, pogański ołtarz, na którym 25 Kislev 167 r. przed Chr. złożył ofiarę ku czci Zeusa Olimpijskiego (1Mch 1,54; Dn 9,27; 11,31).
[2]Trzy lata wcześniej Epifanes wybrał tę datę, gdyż był to dzień jego urodzin.
[3]G.E. WEIL, „Hanoukah, fête des lumières de la foi”, BVChr 66 (1965) 40.
[4]2Mch 1,9 łączy Hanukkah ze Świętem Namiotów. Podobieństwa pomiędzy oboma świętami zestawił J.C. VanderKam: „There are also several rituals which the two festivals share. (1) Both involved carrying branches (for Tabernacles, see Lev 23:40; Neh 8:15; Jub.16:31; for Hanukkah, 2 Macc 10:7; cf. 6:7 where there is reference to a festival of Dionysus, possibly on the 25th of the month, in which wreaths of ivy were worn), though there is no indication that making booths was ever part of Hanukkah. (2) Both eventually included the Hallel (Psalms 113–18) in their liturgies (for Tabernacles, see m. Sukk. 4:1; for Hanukkah, b. Šabb.21b; Scholion to Megillat Ta’anit; note that the title of Psalm 30 relates it to the dedication of the temple). 2 Macc 10:7 may already be pointing in this direction with its reference to “hymns of thanksgiving” (RSV; see also 1 Macc 1:54). The Festivals of Tabernacles and Hanukkah also resemble one another in that both are associated with light”, „Dedication, Feast of”, ABDII, 124.
[5]Początki święta Hanukkah szerzej omawiają O.S. Rankin (The Origins of the Festival of Hanukkah: The Jewish New-Age Festival, Edinburgh 1930), J. VanderKam („Hanukkah: Its Timing and Significance According to 1 and 2 Maccabees”, JSP 1 (1987) 23–40) oraz H.E. Del Medico („Le cadre historique des fêtes de Hanukkah et de Purîm”, VT 15(1965) 238–270). Por. także: A. DI NOLA, Ebraismo e giudaismo, 214-215. Zob. Także: M. ROSIK, Judaizm u początków ery chrześcijańskiej, Rozprawy Naukowe 46, Wrocław 2003, 99-102.
[6]Ze względu na ceremonie światła, które odbywały się w tym dniu, niektórzy próbowali szukać korzeni święta w zwyczajach pogańskich związanych z przesileniem zimowym. Wskazywano np. na sol invictus, święto obchodzone w Rzymie 25 grudnia. Wzrost liczby zapalanych każdego dnia świateł tłumaczono jako metaforyczny obraz wydłużania się dnia po przesileniu zimowym. Wydaje się jednak nieuzasadnione szukanie pogańskich początków święta, które celebruje zwycięstwo nad pogańskim kultem; S. SZYMIK, „Żydowskie święta późniejsze”, w: Życie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1999, 339-340.
[7]G. FOOT MOORE, Judaism in the First Centuries of the Christian Era. The Age of the Tannaim, II, New York 19742, 49.
[8]A. PACIOREK, „Obyczajowość życia wspólnotowego”, w: Życie religijne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1999, 312.
[9]Autor 2Mch przekazuje legendę o cudownie zachowanym ogniu świętym, ukrytym przez kapłanów w cysternie o odnalezionym przez Nehemiasza po niewoli: „ Gdy bowiem do ziemi perskiej uprowadzeni byli nasi ojcowie, ówcześni pobożni kapłani wzięli ogień z ołtarza i potajemnie skryli go w zagłębieniu wyschłej studni. Tam zabezpieczyli go tak, że miejsce nikomu nie było znane. Po upływie wielu lat, gdy spodobało się Bogu, Nehemiasz, który był przysłany przez króla perskiego, posłał po ogień potomków tych kapłanów, którzy go ukryli. Jak oni opowiedzieli nam, nie znaleźli ognia, tylko gęstą wodę. Rozkazał więc, aby nabrali jej i przynieśli. Gdy zaś było przygotowane wszystko do ofiar, Nehemiasz rozkazał kapłanom, aby polali tą wodą zarówno drzewo, jak i to, co było na nim położone, a kiedy to wykonali i po upływie pewnego czasu zaświeciło słońce, które wcześniej było za chmurami, zapłonął ogień tak wielki, że dziwili się wszyscy” (2Mch 1,19-22). Król perski, o którym mówi legenda, to Artakserkses I (464-424 przed Chr.).