Jezus a judaizm w świetle Ewangelii według św. Marka

by ks. Mariusz Rosikin Książkion Posted on

Jezus a judaizm w świetle Ewangelii według św. Marka
Rozprawy i Studia Biblijne 15
red. serii: W. Chrostowski
VOCATIO,
Warszawa 2004, ss. 693

 

Opis

Autor rozprawy stawia przed sobą cel, którym jest przebadanie stosunku Jezusa, a dokładniej Jego postawy i nauczania, do instytucji, praktyk i wierzeń judaizmu Jego czasów. Na osobę Jezusa patrzy oczyma Marka ewangelisty, przyjmując za podstawę badań pierwszą chronologicznie ewangelię. Książka składa się z dziesięciu rozdziałów, z czego pierwszy – jako wstępny – nakreśla problematykę źródeł dla badanego okresu, ostatni przedstawia wnioski z przeprowadzonych badań, natomiast zasadniczy trzon pracy zawierają rozdziały od drugiego do dziewiątego, w których sposób systematyczny prezentowane są poszczególne instytucje, praktyki i wierzenia judaizmu i konfrontowane z materiałem zapisanym w dziele Markowym. Źródłami do poznania kształtu judaizmu czasów Jezusa są prace historyka żydowskiego Józefa Flawiusza (zwłaszcza Antiquitates judaicae i De bello judaico), dzieła Filona z Aleksandrii, apokryfy Starego Testamentu i niektóre dzieła literatury judeo-hellenistycznej, manuskrypty znalezione nad Morzem Martwym i dzieła rabinackie, które wykorzystywane są raczej jako ilustracje przekonań czy wierzeń judaizmu, nie jako materiał źródłowy dotyczący czasów Jezusa, bo powstały przecież dużo później. Ponieważ Talmud i Miszna zawierają skodyfikowaną tradycję ustną, obecną już w znacznej mierze u początku I stulecia, więc można przypuszczać, że wiele informacji w nich zapisanych odzwierciedla sytuację współczesną Jezusowi. Niezastąpionym źródłem jest oczywiście Biblia, zarówno Stary, jak i Nowy Testament. Pomocniczą funkcję pełnią fragmenty dzieł pisarzy greckich i rzymskich oraz wyniki badań archeologicznych. W pierwszym rozdziale swej pracy autor charakteryzuje każde ze źródeł, oceniając stopień ich przydatności dla dalszych badań. Rozdziały II-IX zbudowane zostały w oparciu o trójczłonową strukturę: w pierwszej części przedstawiono jeden z istotnych składników kształtujących judaizm czasów Jezusa, w drugiej dokonano analizy literackiej i interpretacji teologicznej materiału Markowego, dotyczącego omawianego zagadnienia, trzecią zaś zarezerwowano na konkluzje wypływające z zestawienia dwóch poprzednich części. Zaznaczyć trzeba, że egzegeza tekstów Markowych nie musi być pełna; starano się z nich wydobyć jedynie te elementy, które w sposób istotny wpłynąć mogą na ukazanie relacji „Jezus – judaizm”. Rozdział II podejmuje zagadnienie świątyni. Po ukazaniu roli świątyni w życiu religijnym Żydów (z naciskiem na codzienną służbę tam sprawowaną) i omówieniu narracji Markowych dotyczących przybytku, autor dochodzi do wniosku, że postawa Jezusa wobec świątyni jerozolimskiej naznaczona jest dwoma rysami: z jednej strony Jezus uznaje jej autorytet i religijne znaczenie w kulcie judaizmu, z drugiej ukazuje swą wyższość nad przybytkiem. Narracje Markowe dotyczące relacji „Jezus-świątynia” stanowią zaproszenie dla uczniów Jezusa, by ich wspólnota stała się „nową świątynią”, w której „kamieniem węgielnym” jest sam Jezus. Wyrzucenie przekupniów zostało zinterpretowane jako zapowiedź zniszczenia sanktuarium, a rozdarcie się zasłony przybytku przy śmierci Jezusa jako zapowiedź otwarcia drogi zbawienia poganom. Rozdział III porusza zagadnienie kultu ofiarniczego. Szczegółowo przedstawione zostały elementy rytu oraz omówiony sens teologiczny poszczególnych rodzajów ofiar. Dwie zaledwie narracje Markowe dotykające tego tematu pozwalają na wysnucie wniosku, że Jezus nie sprzeciwia się praktykowaniu składania ofiar zgodnie z przepisami Prawa Starego Testamentu. Sam biorąc udział w świętach pielgrzymich uczestniczy w tych praktykach i uznaje ich zasadność. Jezusowa postawa wobec systemu ofiarniczego Starego Przymierza ujawnia pierwszeństwo etyki przed rytuałem. Spełnienie przepisów kultu tylko wtedy ma sens, gdy motywowane jest odpowiednią intencją. Jednak sama zapowiedź zburzenia świątyni jerozolimskiej była przez pierwszych chrześcijan odczytywana jako zapowiedź zniesienia kultu ofiarniczego, a tym samym odmówienia systemowi ofiar takiej wartości, jaką posiadał on w judaizmie. Kolejny rozdział jest w pewnym sensie kontynuacją poprzedniego, gdyż ukazuje odniesienie Jezusa do dni i czasów świętych judaizmu. Po szczegółowym omówieniu sposobów świętowania w Izraelu, poddano analizie trzy narracje Markowe dotyczące szabatu oraz teksty mówiące o Święcie Paschy, Przaśników i Namiotów. Zdaniem autora „odniesienie Jezusa do szabatu najpełniej ukazuje Jego własna wypowiedź, obecna również w zbliżonej formie w nauczaniu rabinów: „To szabat został ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu” (2,27). Jezus odwołuje się do pierwotnej woli Boga, który ustanowił szabat. To nie ludzkie nauczanie, prezentowane w halaka faryzeuszy (późniejszych rabinów) stanowi wymierną interpretację odpoczynku szabatowego, ale wola Stwórcy objawiająca się przez Syna Człowieczego, który „jest panem szabatu” (2,28)” (s. 236). W przypadku innych świąt, Jezus daje nowy klucz do interpretacji ich znaczenia. Dzieje się tak zwłaszcza, gdy chodzi o Paschę, w czasie której ustanowił Eucharystię i antycypował wydarzenia zbawcze. Stosunkowo obszerny jest V rozdział książki, który zamieszcza prezentacje ugrupowań religijnych i religijno-politycznych czasów Jezusa. Należą do nich: faryzeusze, saduceusze, qumrańczycy-esseńczycy, zeloci i sykaryjczycy, uczeni w Piśmie, herodianie, Jan Chrzciciel i jego uczniowie, terapeuci i Samarytanie. Bardzo rzadko spotyka się w literaturze przedmiotu wzmianki o terapeutach, znanych z pism Filona. Co prawda nie znajdziemy wzmianek o tej grupie w ewangeliach, jednak prezentacja tego ugrupowania dopełnia obraz różnych nurtów obecnych w judaizmie tamtego czasu. Najwięcej, bo aż sześć narracji Markowych, dotyczy relacji „Jezus-uczeni w Piśmie”; nieco mniej miejsca poświęca ewangelista spotkaniom Jezusa z faryzeuszami, saduceuszami, herodianami i zwolennikami Jana Chrzciciela. Najsilniej zarysowany jest konflikt Jezusa z uczonymi w Piśmie. Stała konfrontacja między Jezusem a skrybami należy do cech charakterystycznych dzieła Markowego: uczeni w Piśmie występują z oskarżeniem o bluźnierstwo, gdy Jezus proklamuje odpuszczenie grzechów (2,7), sprzeciwiają się powoływaniu grzeszników do wspólnoty z Bogiem (2,13-17), zarzucają Jezusowi współpracę z Belzebubem (3,22-28). Taka ich postawa jest podstawą surowego wyroku, który stanie się ich udziałem (12,28-30). Konflikt z innymi ugrupowaniami traci na ostrości, jednak wciąż jest silnie zarysowany. Natomiast zupełnie inaczej przedstawia się odniesienie Jezusa do Jana Chrzciciela. Jezus akceptuje działalność Chrzciciela rozumianą jako „przygotowanie drogi” dla Jego własnego przepowiadania.Niemal równie obszerny jest rozdział VI, prezentujący tradycję literacką judaizmu (Prawo, Prorocy, Pisma, apokaliptyka żydowska i inne księgi) i Jezusowe odniesienia do ich autorytetu i treści w nich zawartych. Marek kreśli obraz Jezusa jako pobożnego Żyda, który akceptuje i wypełnia większość religijnych wskazań prawnych swojego narodu, ale sprzeciwia się niewłaściwej interpretacji Prawa; niewłaściwej, czyli takiej, która odchodziła od pierwotnego, zamierzonego przez Boga sensu poszczególnych przepisów. Jezus akceptuje również nauczanie prorockie i odwołuje się do Pism. W tej kwestii wydaje się podzielać poglądy faryzeuszów, dla których księgi te stanowiły w pewnym sensie autorytatywną wykładnię Prawa, odrzucaną przez saduceuszy. Łatwo dostrzec różnice pomiędzy myślą apokaliptyczną nauczania Jezusa a trendami apokaliptycznymi Jego czasów. Częstym motywem apokalips jest zemsta na przeciwnikach Izraela; Jezus wzywał do miłości wobec wszystkich. Istnieją jednakże także istotne zbieżności nauczania Jezusa z myślą apokaliptyczną Jego czasu: obietnice Boże dotyczące zapanowania pokoju i zwycięstwa dobra nad złem zostaną zrealizowane; stanie się to możliwe dzięki Bożej interwencji; na końcu czasów ostaną się jedynie ci, którzy pozostali wierni przymierzu z Bogiem wyrażonym w przykazaniach. Rozdział VII dotyczy synagogi. Omawia się w nim najpierw funkcję religijną i społeczną instytucji oraz rodzaje modlitw synagogalnych, a następnie przeprowadza egzegezę opowiadań i wzmianek Markowych osadzonych w tej tematyce. Jezus jako pobożny Żyd, uczestniczy w życiu synagogalnym. Miejsce to traktuje jako salę nauczań i scenę dokonywania cudów. Ponieważ jednak czołową rolę w instytucji synagogalnej pełnią ci, którzy stają na czele opozycji wobec misji i nauczania Jezusa, a ostatecznie wobec Jego osoby, stąd zrozumiały staje się dystans, z jakim ewangelista ukazuje tę instytucję. To właśnie w synagodze narasta opozycja wobec Jezusa, gdyż w oczach Jego przeciwników, łamie On prawo szabatowe. Widzenie relacji „Jezus-synagoga” winno być komplementarne do Jego odniesień do świątyni. Nowa społeczność, którą Jezus gromadzi wokół siebie, może być nazwana „nową świątynią”, „nową synagogą (zgromadzeniem)” czy też „nowym Izraelem”. W kolejnej części autor omawia żydowskie zwyczaje związane z pobożnością codzienną, z narodzinami, śmiercią i małżeństwem. Przedstawia tu także śluby, przysięgi, posty i daniny. Zasadniczo – jak wskazują na to perykopy Markowe – Jezus przyjmował i sam stosował się do tych zwyczajów. Jedynym wyjątkiem w tym względzie była radykalizacja nauki o małżeństwie. Rozdział IX dotyczy działalności taumaturgicznej żydowskich cudotwórców i Jezusa. Ewangelia Markowa zawiera najwięcej narracji o cudach w zestawieniu z innymi synoptykami. Autor klasyfikuje narracje o cudach w czterech grupach: uzdrowienia, egzorcyzmy, wskrzeszenia i cuda nad naturą. Jedną z zasadniczych funkcji, jakie spełniają Markowe opowiadania o cudach Jezusa, jest objawianie tożsamości Jezusa. Właśnie dlatego pomiędzy cudami a nauczaniem Jezusa następuje rodzaj „sprzężenia zwrotnego”: cuda potwierdzają nauczanie, a nauczanie wyjaśnia cuda. Cuda prowadzą także uczniów do odkrycia mesjańskiego posłannictwa ich Mistrza. Ostatni rozdział, jak wspomniano wyżej, zbiera rezultaty dotychczasowych badań. Autor dostrzega ciągłość zasadniczej tradycji judaizmu w postawie i nauczaniu Jezusa, jeśli chodzi o sposób i idee nauczania oraz metody interpretacji biblijnej. Brak tej ciągłości, wyrażony przez zerwanie z tradycją i odwoływanie się do pierwotnej woli Stwórcy, skutkuje oskarżeniem o bluźnierstwo. Nauczanie Jezusa cechuje interioryzacja we wskazaniach moralnych i spirytualizacja w praktykach rytualnych i modlitwach. Otwarcie na włączenie pogan w zbawcze kręgi królestwa Bożego wyklucza ekskluzywizm judaizmu. Poza tym Jezusa cechują prerogatywy w judaizmie właściwe tylko Bogu Jahwe (władza przebaczania grzechów, moc cudotwórcza, wiedza o tajnikach ludzkiego serca, uosobienie Bożego gniewu i świętość) i w Jego osobie realizują się obietnice mesjańskie Żydów, choć w inny niż oczekiwany przez nich sposób. W konkluzji swej książki autor stawia wniosek, że klucz do interpretacji całości zagadnienia relacji „Jezus-judaizm” stanowi Markowe stwierdzenie: „zasłona przybytku rozdarła się na dwoje, z góry na dół” (15,38). „Zawarta w symbolu rozerwania się zasłony świątynnej idea zniesienia rozdziału pomiędzy sacrum a profanum, jest jedynie alegorycznym wyrażeniem idei obecnych w całym nauczaniu Jezusa i określających Jego stosunek do religii żydów. Nie oznacza ona, że nie istnieją już żadne granice pomiędzy miejscami świętymi i nie-świętymi, pomiędzy czasami świętymi i dniami powszednimi, pomiędzy tym, co czyste a nieczyste. Idea ta wyraża jedynie, że Bóg nie jest ograniczony w swoim działaniu do określonych miejsc, czasów czy sposobów” (ss. 649-650).

 

Spis treści

WSTĘP

I. ŹRÓDŁA – ICH WIARYGODNOŚĆ I REPREZENTATYWNOŚĆ DLA OKRESU

  • JÓZEF FLAWIUSZ
  • FILON Z ALEKSANDRII
  • APOKRYFY STAREGO TESTAMENTU I LITERATURA
  • JUDEO-HELLENISTYCZNA
  • MANUSKRYPTY ZNAD MORZA MARTWEGO
  • LITERATURA RABINICZNA
  • PISARZE ŁACIŃSCY I GRECCY
  • ARCHEOLOGIA I NAUKI POMOCNICZE

II. JEZUS A ŚWIĄTYNIA

  1. ROLA ŚWIĄTYNI W ŻYCIU RELIGIJNYM ŻYDÓW W CZASACH CHRYSTUSA
    • ZNACZENIE I ŚWIĘTOŚĆ ŚWIĄTYNI
    • PRZEBUDOWA ŚWIĄTYNI PRZEZ HERODA
    • KAPŁANI I LEWICI – STATUS I FUNKCJE
    • CODZIENNA SŁUŻBA
      1. Służba Boża w dzień powszedni
      2. Służba Boża w szabat
      3. Świąteczny rytuał świątynny
        1. Dzień Pojednania
        2. Regalim – święta pielgrzymie: Pascha, Święto Tygodni, Święto Namiotów
        3. Nowy Rok
        4. Nów księżyca
  2. JEZUS A ŚWIĄTYNIA W ŚWIETLE NARRACJI MARKOWYCH
    • KWESTIA HANDLU W ŚWIĄTYNI (11,15-18)
    • WDOWI GROSZ (12,41-44)
    • ZAPOWIEDŹ ZBURZENIA ŚWIĄTYNI (13,1-4.14-20)
    • JEZUS WOBEC SANHEDRYNU (14,53-65)
    • ZASŁONA PRZYBYTKU (15,38-39)
    • INNE (12,35; 14,1-2.49; 15,1.11.29-30.31)
  3. KONKLUZJA

III. JEZUS A KULT OFIARNICZY

  1. KULT OFIARNICZY I JEGO ZNACZENIE W RELIGIJNOŚCI ŻYDÓW
    • IDEA I ZNACZENIE OFIARY
    • ELEMENTY RYTU OFIARNICZEGO
      1. Przedstawienie ofiary
      2. Włożenie rąk na dar ofiarny
      3. Zabicie zwierzęcia i ryt pokropienia
      4. Spalenie (i spożycie) ofiary
    • SENS TEOLOGICZNY POSZCZEGÓLNYCH RODZAJÓW OFIAR
      1. Całopalenie – olah
      2. Ofiary za grzechy – hattat
      3. Ofiary za przestępstwa – aszam
      4. Ofiary pokoju – zabah szelamim
        1. Śluby – neder
        2. Ofiary dziękczynne – zebah hattôdah
        3. Ofiary dobrowolne – nedaba
      5. Dary – minhah
  2. JEZUS A KULT OFIARNICZY W ŚWIETLE NARRACJI MARKOWYCH
    • OFIARA ZA OCZYSZCZENIE Z TRĄDU (1,40-45)
    • KWESTIA KORBANU (7, 9-13)
  3. KONKLUZJA

IV. JEZUS A DNI I CZASY ŚWIĘTE

  1. OBCHODY DNI I CZASÓW ŚWIĘTYCH W CZASACH CHRYSTUSA
    • DNI ŚWIĄTECZNE NAKAZANE W PRAWIE
      1. Cotygodniowy obchód szabatu
      2. Celebracja pojednania z Bogiem podczas Jom Kippur
      3. Pesah czyli „przejście”
      4. „Uczynicie sobie namioty”
      5. Zakończenie cyklu paschalnego
      6. Początek Tiszri – początkiem roku
      7. Pierwszy dzień miesiąca lunarnego
    • DNI ŚWIĄTECZNE DODANE Z BIEGIEM CZASU
      1. Wyzwolenie ze spisku Hamana
      2. Re-dedykacja świątyni
    • LATA ŚWIĘTE
      1. „Uroczysty szabat dla ziemi”
      2. Rok jubileuszowy – zapowiedź czasów mesjańskich
  2. JEZUS WOBEC DNI I CZASÓW ŚWIĘTYCH W ŚWIETLE NARRACJI MARKOWYCH
    • JEZUS WOBEC SZABATU
      1. Łuskanie kłosów w szabat (2,23-28)
      2. Uzdrowienie w szabat (3,1-6)
      3. Inne (6,2; 15,42; 16,1)
    • PASCHA I ŚWIĘTO PRZAŚNIKÓW (14,1-2.12-25)
    • ŚWIĘTO NAMIOTÓW (9,2-8)
  3. KONKLUZJA

V. JEZUS A UGRUPOWANIA RELIGIJNE I RELIGIJNO-POLITYCZNE

  1. UGRUPOWANIA RELIGIJNE I RELIGIJNO-POLITYCZNE
    • FARYZEUSZE
      1. Faryzeusze za czasów Chrystusa – rys historyczny
      2. Wierzenia i praktyki faryzeuszy
    • SADUCEUSZE
      1. Saduceusze za czasów Chrystusa – rys historyczny
      2. Wierzenia i praktyki saduceuszy
    • QUMRAŃCZYCY – ESSEŃCZYCY
      1. Qumrańczycy – esseńczycy za czasów Chrystusa – rys historyczny
      2. Wierzenia i praktyki qumrańczyków – esseńczyków
    • ZELOCI I SYKARYJCZYCY
      1. Zeloci i sykaryjczycy w czasach Chrystusa – rys historyczny
      2. Wierzenia i praktyki zelotów i sykaryjczyków
    • UCZENI W PIŚMIE
      1. Uczeni w Piśmie w czasach Chrystusa – rys historyczny
      2. Wierzenia i praktyki uczonych w Piśmie
    • HERODIANIE
      1. Herodianie w czasach Chrystusa – rys historyczny
      2. Wierzenia i praktyki Herodian
    • JAN CHRZCICIEL I JEGO UCZNIOWIE
      1. Działalność Jana Chrzciciela – rys historyczny
      2. Wierzenia i praktyki Jana Chrzciciela i jego uczniów
    • TERAPEUCI
      1. Terapeuci w czasach Chrystusa – rys historyczny
      2. Wierzenia i praktyki terapeutów
    • SAMARYTANIE
      1. Samarytanie w czasach Chrystusa – rys historyczny
      2. Wierzenia i praktyki Samarytan
  2. JEZUS A UGRUPOWANIA RELIGIJNE I RELIGIJNO-POLITYCZNE W ŚWIETLE NARRACJI MARKOWYCH
    • JEZUS A FARYZEUSZE
      1. Żądanie znaku (8,10-13)
      2. Kwas faryzeuszów (8,14-21)
      3. Sprawa podatku (12,13-17)
    • JEZUS A SADUCEUSZE
      1. Sprawa zmartwychwstania (12,18-27)
    • JEZUS A UCZENI W PIŚMIE
      1. „Czemu On jada z grzesznikami?” (2,13-17)
      2. Oszczerstwa uczonych w Piśmie (3,22-30)
      3. Zapowiedź odrzucenia przez uczonych w Piśmie (8,31)
      4. Pytanie o władzę (11,27-33)
      5. Mesjasz Synem Bożym (12,35-37)
      6. Ostrzeżenie przed uczonymi w Piśmie (12,38-40)
    • JEZUS A HERODIANIE
    • JEZUS A JAN CHRZCICIEL
      1. Wystąpienie Jana Chrzciciela (1,2-8)
      2. Śmierć Jana Chrzciciela (6,14-16.17-29)
    • INNE (1,7; 9,11.15; 10,33; 14,1-2.53; 15,1.31)
  3. KONKLUZJA

VI. JEZUS A PRAWO, PROROCY, PISMA I APOKALIPTYKA ŻYDOWSKA

  1. TRADYCJA LITERACKA JUDAIZMU – PRAWO, PROROCY, PISMA, LITERATURA APOKALIPTYCZNA I INNE KSIĘGI
    • PRAWO
      1. Znaczenie Pięcioksięgu
      2. Poszczególne prawa
    • PROROCY
      1. Znaczenie ksiąg prorockich
      2. Nauczanie proroków
    • PISMA
      1. Znaczenie Pism
      2. Problematyka Pism
    • LITERATURA APOKALIPTYCZNA I INNE PISMA
      1. Znaczenie literatury apokaliptycznej i innych pism
      2. Treść poszczególnych ksiąg
  2. JEZUS WOBEC PRAWA, PROROKÓW, PISM I APOKALIPTYKI ŻYDOWSKIEJ W ŚWIETLE NARRACJI MARKOWYCH
    • JEZUS WOBEC PRAWA
      1. Spór o tradycję (7,1-23)
      2. „Znasz przykazania” (10,17-22)
      3. Największe przykazanie (12,28-34)
    • JEZUS A PROROCY
      1. Cel przypowieści (4,10-13)
      2. Przypowieść o zasiewie (4,26-29) a Jl 4,13
      3. Przypowieść o ziarnie gorczycy (4,30-32) a Dn 4,17-21 i Ez 17,22-24
      4. Prorok w swojej ojczyźnie (6,4)
      5. Eliasz lub „jeden z proroków” (8,27-30)
      6. Jezus a Mojżesz i Eliasz (9,11-13)
      7. Przypowieść o przewrotnych rolnikach (12,1-12)
    • JEZUS A PISMA
      1. „Błogosławiony, który idzie w imię Pańskie” (Ps 118,26 w Mk 11,9)
      2. Modlitwa psalmem 22 (Ps 21,2 w Mk 15,33-37)
    • WYPOWIEDZI JEZUSA O CZASACH OSTATECZNYCH
      1. Nieurodzajne drzewo figowe (11,12-14.20-26)
      2. Fałszywi mesjasze (13,5-8)
      3. Prześladowanie uczniów (13,9-13)
      4. Paruzja i wezwanie do czujności (13,24-37)
    • INNE (9,[44.46]48)
  3. KONKLUZJA

VII. JEZUS A SYNAGOGA

  1. INSTYTUCJA SYNAGOGALNA I JEJ ROLA
    • ROLA SYNAGOG ZA CZASÓW CHRYSTUSA
      1. Funkcja religijna synagog
      2. Funkcja społeczna synagog
    • MODLITWA W SYNAGODZE
      1. Szema
      2. Szemone Esre
      3. Zgromadzenie synagogalne
  2. JEZUS A SYNAGOGA W ŚWIETLE NARRACJI MARKOWYCH
    • NAUCZANIE W SYNAGODZE (1,21.29.39; 3,1; 6,2)
    • UZDROWIENIA W SYNAGODZE (1,23-28; 3,6-1; 6,6)
    • INNE (5,22.35.36.38; 12,29; 13,9)
  3. KONKLUZJA

VIII. JEZUS A ZWYCZAJE ŻYDOWSKIE

  1. NIEKTÓRE ZWYCZAJE ŻYDÓW
    • MODLITWA UŚWIĘCAJĄCA DZIEŃ
      1. Praktyka codziennej modlitwy
      2. Odmawiane modlitwy
    • NARODZINY I ŚMIERĆ
      1. Narodziny
        1. Nadanie imienia
        2. Obrzezanie
        3. Oczyszczenie
        4. Wykup pierworodnych
      2. Śmierć i zwyczaje pogrzebowe
        1. Przygotowanie do pogrzebu
        2. Pogrzeb
        3. Rodzaje grobów
    • MAŁŻEŃSTWO
      1. Zaręczyny
      2. Zawarcie małżeństwa
      3. Możliwość rozwodu
    • ŚLUBY I PRZYSIĘGI
      1. Śluby
      2. Przysięgi
    • POSTY I DANINY
      1. Posty
      2. Daniny
  2. JEZUS WOBEC ZWYCZAJÓW ŻYDOWSKICH W ŚWIETLE NARRACJI MARKOWYCH
    • MODLITWA JEZUSA
      1. Modlitwa na miejscu pustynnym (1,35)
      2. Modlitwa przy rozmnożeniu chleba (6,41; 8,6-7)
      3. Modlitwa na górze (6,46)
      4. Modlitwa w Getsemani (14,32-42)
    • JEZUS WOBLICZU ŚMIERCI
      1. Wskrzeszenie córki Jaira (5,21-24.35-43)
      2. Namaszczenie w Betanii (14,3-9)
      3. Śmierć Jezusa (15,23-41)
      4. Pogrzeb Jezusa i zwyczaje pogrzebowe; pusty grób (15,42-16,8)
    • JEZUS WOBEC MAŁŻEŃSTWA – NIEROZERWALNOŚĆ (10,1-12)
    • JEZUS A ŚLUB NAZIREATU (15,23)
    • SPRAWA POSTU (2,18-22)
  3. KONKLUZJA

IX. JEZUS A TRADYCJA TAUMATURGICZNA JUDAIZMU

  1. ZAGADNIENIE CUDU W JUDAIZMIE
    • KWESTIA TERMINOLOGII
    • NARRACJE O CUDACH
  2. JEZUS A TRADYCJA TAUMATURGICZNA JUDAIZMU W ŚWIETLE MARKOWYCH NARRACJI O CUDACH
    • JEZUS POKONUJE CHOROBY
      1. Uzdrowienie teściowej Piotra (1,29-31)
      2. Grzech i choroba – przebaczenie i uzdrowienie (Mk 2,1-12)
      3. Kobieta cierpiąca na upływ krwi (5,25-34)
      4. Uzdrowienie głuchoniemego (7,31-37)
      5. Uzdrowienia niewidomych (8,22-26; 10,46-52)
    • JEZUS POKONUJE DEMONY
      1. Uwolnienie Gerazeńczyka (5,1-20)
      2. Uwolnienie córki Syrofenicjanki (7,24-30)
      3. Uwolnienie chłopca (9,14-29)
    • JEZUS PANUJE NAD NATURĄ
      1. Cuda nad Jeziorem Galilejskim (4,35-40; 6,45-52)
      2. Rozmnożenia chleba (6,32-44; 8,1-10)
  3. KONKLUZJA

X. ZASADNICZE CECHY POSTAWY I NAUCZANIA JEZUSA W RELACJI MARKOWEJ A JUDAIZM

  • CIĄGŁOŚĆ ZASADNICZEJ TRADYCJI JUDAIZMU W POSTAWIE I NAUCZANIU JEZUSA
    1. Ciągłość w sposobie nauczania
    2. Ciągłość w metodach interpretacji biblijnej
    3. Ciągłość w zasadniczych ideach nauczania
  • BRAK CIĄGŁOŚCI ZASADNICZEJ TRADYCJI JUDAIZMU W POSTAWIE I NAUCZANIU JEZUSA
    1. Oskarżenie o bluźnierstwo – skutkiem zerwania z tradycją
    2. Odwołanie się do pierwotnej woli Stwórcy
  • INTERIORYZACJA I SPIRITUALIZACJA W NAUCZANIU JEZUSA
    1. Interioryzacja wskazań moralnych w nauczaniu Jezusa a legalizm żydowski
    2. Spirytualizacja w nauczaniu Jezusa a rytualizm żydowski
  • UNIWERSALIZM JEZUSA A EKSKLUZYWIZM JUDAIZMU
    1. Rysy uniwersalizmu w misji Jezusa a ekskluzywizm żydowski
    2. Misyjny charakter cudów
  • JEZUS A PREROGATYWY JAHWE
    1. Jezus przebacza grzechy
    2. Jezus dokonuje cudów
    3. Jezus zna ludzkie myśli
    4. Jezus uosabia Boży gniew
    5. Jezus jako Święty
  • JEZUS A MESJAŃSKIE OCZEKIWANIA JUDAIZMU
    1. Mesjanizm żydowski
    2. Jezus jako Chrystus
    3. Jezus jako Syn Boży
    4. Jezus jako Syn Dawida
    5. Jezus jako Syn Człowieczy

ZAKOŃCZENIE

WYKAZ SKRÓTÓW

BIBLIOGRAFIA