Na polskim rynku wydawniczym ukazała się niedawno kolejna pozycja Scotta Hahna, zatytułowana Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża[1]. Książka jest próbą odpowiedzi na pytanie, dlaczego Jezus podczas Ostatniej Wieczerzy przerwał rytuał i nie podał uczniom ostatniego kielicha wina. Jak należy rozumieć Jezusowe wyznanie: „Zaprawdę, powiadam wam: Odtąd nie będę już pił [napoju] z owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić będę go nowy w królestwie Bożym” (Mk 14,25)? Dlaczego podczas Ostatniej Wieczerzy Jezus stwierdza, że nie będzie pił owocu winnego krzewu aż przyjdzie królestwo Boże (Łk 22,18; Mt 26,29; Mk 14,25), a później jednak – tuż przed śmiercią – poprosił, by dano Mu napój (J 19,28)[2].
Według autora książki czwartym kielichem Ostatniej Wieczerzy było skosztowanie przez umierającego na krzyżu Jezusa „kwaśnego wina”, czy też „octu” (J 19,30)[3]. Wydaje się, że przy rzetelnej analizie tekstów Nowego Testamentu mówiących o ustanowieniu Eucharystii, analizie dokonanej przy uwzględnieniu żydowskich zwyczajów świętowania Paschy nie da się utrzymać tej tezy. W niniejszym artykule chciałbym zaprezentować argumenty, które osłabiają tezę S. Hahna, a jednocześnie zaproponować własną interpretację czwartego kielicha Ostatniej Wieczerzy. Uczynię to na kilkuetapowej drodze. Najpierw należy – z natury rzeczy bardzo skrótowo i ogólnie – zarysować schemat rytuału uczty paschalnej, gdyż właśnie jeden z jej elementów stanowi jądro polemiki z Hahnem (1). W drugiej części zaprezentowane zostaną argumenty Hahna za tezą, iż czwarty kielich Jezus wypił tuż przed swoją śmiercią (2). W trzeciej części niniejszej refleksji postaram się przytoczyć wątpliwości, jakie rodzą się co do tezy autora Czwartego kielicha(3). Czwarta stanowić będzie próbę wskazania odmiennego momentu wypicia przez Jezusa czwartego kielicha uczty paschalnej (4). W ostatniej natomiast dokonane zostaną odpowiednie zestawienia obydwu hipotez i sformułowana zostanie ostateczna konkluzja (5).
Dodam, że książkę Hahna bardzo cenię, o czym świadczy mój wpis na okładce polskiego wydania, polecający jej lekturę. Rzeczywiście bowiem treści zawarte w publikacji – choć z niektórymi można się nie zgodzić – mogą znacznie przyczynić się do głębszego zrozumienia istoty Eucharystii.
Uczta paschalna w czasach Jezusa
Wśród teologów do dziś nie został zażegnany spór co do tego, czy Ostatnia Wieczerza była typową, przepisaną Prawem ucztą paschalną, choć odpowiedź na to pytanie ma kapitalne znaczenie dla interpretacji opisów ustanowienia Eucharystii[4]. Według jednych nie ulega wątpliwości, że tak właśnie było – Ostatnia Wieczerza to typowa żydowska uczta paschalna[5]. Wielu jednak nie zgadza się z tą tezą[6]. R. Bartnicki w następujący sposób uzasadnia pogląd, dlaczego według niektórych badaczy Ostatnia Wieczerza nie była typową żydowską ucztą paschalną, choć do niej nawiązywała:
„Według Mk 15, 34, Jezus umarł o godzinie dziewiątej, tj. trzeciej po południu według naszego sposobu liczenia; skoro zgodnie z Ewangelią Jana było to w piątek, wobec tego śmierć Jezusa nastąpiła w chwili, gdy w świątyni zabijano baranki. Dlatego już Paweł uważał Jezusa za paschalnego Baranka nowego przymierza (1Kor 5,7). Kościół pierwotny bardzo wcześnie widział w śmierci baranka, którego krew chroniła przed aniołem śmierci (Wj 12, 21-33), zapowiedź śmierci Jezusa, która przyniosła uwolnienie od grzechu i śmierci wiecznej. Ponieważ Ostatnia Wieczerza miała miejsce w czasie bliskim Paschy, było łatwo interpretować ją jako ucztę paschalną Nowego Przymierza. Dlatego już w Ewangeliach synoptycznych, w wierszach stanowiących ramy opisu, określona jest jako uczta paschalna, podczas gdy trudno ją uznać za taką na podstawie samego opisu”[7].
Jak przebiegała typowa wieczerza paschalna? Rozpoczynała się modlitwą, którą Żydzi nazywają kiduszem.Była to modlitwa wprowadzająca do posiłku. Po jej odmówieniuwychylało się pierwszy kielich wina, zwany kielichem uświęcenia (kidusz). Później następowała tak zwana hagadapaschalna, opowiadanie o tym, dlaczego ta noc jest taka ważna. Jeden z najmłodszych uczestników uczty pytał o znaczenie celebracji, a ojciec rodziny snuje refleksję o wyjściu Izraelitów z Egiptu. Niezwykle ważne było to, aby opowiadanie przybrało formę świadectwa. Oznaczało to, że każdy z zasiadających przy stole winien poczuć się uczestnikiem wydarzeń, o których mowa[8]. Pohagadziewychylić należało drugi kielich wina, zwany kielichem proklamacji (hagada) i rozpoczynano spożycie przygotowanych pokarmów, wśród których najważniejszym był baranek paschalny. W chwilę później wychylało się trzeci kielich, zwany „kielichem dziękczynienia” bądź „błogosławieństwa” (beracha). Po wychyleniu trzeciego kielicha wina przychodził czas na śpiew psalmów Hallelu. Są to psalmy od 113 do 118, opowiadające o wyjściu Izraelitów z Egiptu (dwa pierwsze śpiewano nieco wcześniej). Na zakończenie natomiast należało wypić czwarty, ostatni kielich wina, zwany kielichem chwały (hallel). Był to integralny element uczty paschalnej, znak jej zakończenia. Odpowiedni traktat Miszny stwierdza: „W wigilię paschalną około czasu ofiary przedwieczornej niechaj nikt nie je, aż się ściemni. Nawet biedny, który jest w Izraelu, niech nic nie je, aż siądzie przy stole. Nie wolno mu dać mniej niż cztery kielichy wina” (Pesachim10,1). Scott Hahn potwierdza w swej książce, iż tak właśnie przebiegała uczta paschalna:
„Posiłek paschalny był podzielony na cztery części czy też dania, i każdemu z nich towarzyszył kielich czerwonego wina zmieszanego z wodą. Najubożsi Żydzi mieli zagwarantowane cztery kielichy na koszt gminy, aby mogli w pełni przeżywać święto. Instrukcje rabinów regulowały nawet proporcje wina i wody w każdym z kielichów. Jak widzieliśmy, pierwsze danie posiłku obejmowało specjalne błogosławieństwo (kidusz) odmawiane nad pierwszym kielichem wina, po czym podawano półmisek z ziołami. Drugie danie obejmowało recytację historii Paschy, pytania i odpowiedzi oraz Mały Hallel (Psalm 113), po czym wypijano drugi kielich wina. Trzecie danie było głównym posiłkiem i składało się z baranka i przaśnego chleba; wypijano po nim trzeci kielich wina, znany jako „kielich błogosławieństwa”. Kulminacją sederu był śpiew Wielkiego Hallelu i wypicie czwartego kielicha wina, często nazywanego kielichem wypełnienia”[9].
Egzegeci, którzy nie zgadzają się z tezą, że w przypadku Ostatniej Wieczerzy chodzi o typową ucztę paschalną, są jednak skłonni przyznać, że zawierała ona jej elementy[10]. Była to wieczerza pożegnalna Jezusa z apostołami, którą z biegiem czasu zinterpretowano jako ucztę paschalną[11]. Istnieje kilka ważnych racji za przyjęciem tej hipotezy:
(1) brak ewangelicznych wzmianek o spożywaniu baraniny (por. Mk 14,12-16; Łk 22,7-8)[12];
(2) wzmianka w Talmudzie babilońskim, iż Jezus został powieszony w wigilię święta Paschy (Sanh. 43a)[13];
(3) niemożność prawna wykonywania czynności, które doprowadziły do śmierci Jezusa, podczas dni świątecznych (Kpł 23,5-7)[14];
(4) niemożność wydawania wyroków lub dokonywania egzekucji w dni świąteczne (traktat Miszny Betzah 5,2; Tosefta, Betzah 4,4; Filon Aleksandryjski, De migratione 91)[15];
(5) współczesne badania astronomów, według których w 30 i 33 roku (prawdopodobne daty śmierci Jezusa), piątek przypadał 14 Nisan (jak chce Jan), a nie 15 Nisan (jak notują synoptycy)[16].
Argumenty te jednak w niczym nie przeczą tezie, iż Ostatnia Wieczerza zawierała elementy typowej żydowskiej uczty paschalnej[17] i można ją zinterpretować jako Paschę Jezusa, a nie Paschę wszystkich Żydów[18].
S. Hahn o czwartym kielichu Ostatniej Wieczerzy
Scott Hahn bardzo słusznie zauważa, że w pewnym momencie Ostatniej Wieczerzy Jezus przerywa typowy schemat uczty paschalnej, pozostawiając „liturgię niedokończoną”[19]. Gdy Jezus bierze do ręki trzeci rytualny kielich wina, mówi: „Zaprawdę, powiadam wam: Odtąd nie będę już pił [napoju] z owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić będę go nowy w królestwie Bożym” (Mk 14,25). To nagłe przerwanie uczty stanowi poważny problem egzegetyczny. Nie powinno się zdarzyć. Nawet najubożsi Żydzi mieli zagwarantowane wypicie czwartego kielicha na koszt gminy[20]. Tylko po to, aby mogli dopełnić Paschy. Gdy Jezus wypowiada słowa konsekracji nad winem, czyni to nad trzecim z kolei wychylanym przez uczestników uczty kielichem[21].
Dlaczego Jezus przerywa ucztę? Dlaczego nie wypija z uczniami czwartego kielicha? Czy ostatecznie dokończy uczty, wypijając ostatni rytualny kielich wina? Zdaniem Scotta Hahna – tak. Zakończeniem wieczerzy paschalnej Jezusa miało być skosztowanie octu, który podano Jezusowi tuż przed Jego śmiercią:
„Ostatecznie, na samym końcu, Jezusowi zaproponowano „kwaśne wino” czy też „ocet” (zob. J 19, 30; Mt 27, 48; Mk 15, 36; Łk 23, 36). Zaświadczają o tym wszyscy synoptycy. Jednak tylko Jan pisze o tym, że Jezus dał odpowiedź: „A gdy Jezus skosztował octu, rzekł: «Dokonało się!» I skłoniwszy głowę, oddał ducha” (J 19, 30)”[22].
Po skosztowaniu octu Jezus wypowiada słowa „Dokonało się”[23]. Zdaniem autora właśnie wtedy dokonała się Pascha Jezusa.
„Dokonało się! W końcu miałem odpowiedź na pytanie kaznodziei. Tym, co się teraz dokonało, była Pascha! Niczego, jak się wydaje, nie zabrakło w sederze Jezusa. Wszystko zostało spożyte, wypełnione, doprowadzone do końca – włącznie z winem, które Pan spożył, wydając ostatnie tchnienie”[24].
Gdy po raz pierwszy podczas męki podawano Jezusowi „wino zaprawione mirrą” (Mk 15,23; por. Mt 27,33), Jezus odmówił wypicia go. Zdaniem Hahna jest to kontynuacja odmowy picia wina, która zdeklarowana została podczas Ostatniej Wieczerzy[25]. Dopiero, gdy za drugim razem (Mk 15,36; Mt 27,48; Łk 23,36; J 19,30) Jezusowi podane zostaje kwaśne wino / ocet, a On kosztuje go, kończy się rytuał Ostatniej Wieczerzy jako uczty paschalnej[26].
Słabe punkty hipotezy S. Hahna
Scott Hahn podjął się ekscytującej pracy badawczej. Zauważywszy, że Jezus pominął czwarty kielich rytuału uczty paschalnej podczas Ostatniej Wieczerzy, postawił sobie zasadniczo dwa pytania. Pierwsze brzmi: dlaczego tak się stało? Drugie natomiast: czy można wyznaczyć moment, w którym Jezus dokończył swojej Paschy, wychylając czwarty kielich rytualnego obrzędu? Już samo nakreślenie celu badawczego jest niezwykle ważne, a poszukiwanie odpowiedzi na te pytania prowadzi do wielu interesujących odkryć. I choć w poszukiwaniach Hahna znajdujemy wiele cennych intuicji, wydaje się, że można iść odmiennym szlakiem, wyznaczając inny niż proponowany przez autora Czwartego kielicha mement zakończenia Ostatniej Wieczerzy. Spójrzmy najpierw na kilka punktów hipotezy Hahna, które mogą budzić wątpliwości i przy których postawić można znaki zapytania.
(1) Pascha to śmierć Jezusa
Według Scotta Hahna, gdy Jezus skosztował octu / kwaśnego wina (gr. ὄξος), dokonała się Jego Pascha. Tuż po tym bowiem „skłoniwszy głowę, oddał ducha” (J 19,30). Oto w jaki sposób były prezbiteriański pastor wyjaśnia ten moment:
„‘A gdy Jezus skosztował octu – mówi Jan – rzekł: «Dokonało się!» I skłoniwszy głowę, oddał ducha’ (J 19, 30). Muszę w tym miejscu jeszcze raz przypomnieć pytanie: Co się dokonało? Pascha się skończyła. Pascha została dopełniona. Zaczęła się poprzedniego wieczora jako Pascha Starego Przymierza, a teraz otrzymuje wypełnienie na krzyżu w Wielki Piątek – jako Pascha Nowego Przymierza”[27].
Moment fizycznej śmierci Jezusa miałby być Jego Paschą? Autor uzasadnia: „Pascha się skończyła. Pascha została dopełniona”[28]. Z tymi stwierdzeniami trudno się zgodzić. Z teologicznego punktu widzenia Pascha to nie przejście z życia doczesnego w śmierć. Wręcz odwrotnie. Pascha to przejście ze śmierci do życia, tymczasem umierając Jezus przeszedł z życia doczesnego do śmierci. To dopiero pierwszy z etapów Jego Paschy, która „skończy się” i „dopełni się” (by użyć słów Hahna) dopiero wtedy, gdy uwielbiony Chrystus zasiądzie po prawicy Ojca.
Hahn zatrzymuje się w połowie drogi. To tak, jakby powiedzieć, że Pascha Izraelitów „skończyła się” i „dopełniła się” po przejściu anioła śmierci przez Egipt lub po przejściu Izraelitów przez Morze Czerwone. Nie. W pełni Pascha Izraela dokonała się dopiero po osiedleniu się w Ziemi Obiecanej. Dla nas, chrześcijan, Ziemią Obiecaną jest niebo. Tak też było w przypadku Jezusa. Bliżej prawdy był pastor, na którego słowa powołuje się Scott Hahn: „Podkreślił, że w Liście do Rzymian 4, 25 Paweł powiedział, iż Jezus został wskrzeszony z martwych dla naszego usprawiedliwienia. A więc dzieło ‘dokonało się’ nie na Kalwarii w Wielki Piątek, lecz w grobie położonym w ogrodzie w następną niedzielę”[29]. Był bliżej prawdy, ale nie wyraził jej do końca. Pascha nie dokonała się przy zmartwychwstaniu. Dokonała się po wstąpieniu Jezusa do niebios[30]. Podobne orędzie zawierają chrystologiczne hymny z Flp 2,5-11[31]czy Ef 2,2-23[32]. Pascha Jezusa nie skończyła się, gdy umierający na krzyżu Skazaniec skosztował octu. Skończyła się, gdy zasiadł po prawicy Ojca.
(2) Brak wspólnotowego picia czwartego kielicha
Scott Hahn ignoruje stwierdzenie Jezusa o tym, iż czwarty kielich wypije On z tymi, z którymi rozpoczął Ostatnią Wieczerzę: „Odtąd nie będę już pił z tego owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić go będę z wami nowy, w królestwie Ojca mojego” (Mt 26,29). Autor Czwartego kielicha ani razu nie tłumaczy, jak rozumie owo „z wami”. Gdy Jezus skosztował octu czy kwaśnego wina, uczynił to sam. Nie było tam Jego uczniów. Pod krzyżem pozostał tylko Jan, ale nie ma w Ewangeliach wzmianki o tym, by chociaż ten jeden – najmłodszy spośród apostołów kosztował kwaśnego wina / octu wraz z Jezusem. Stąd bardzo wątpliwe, by czwartym kielichem Jezusa było skosztowanie wina / octu podczas śmierci krzyżowej.
(3) Brak uzasadnienia, na czym polega „nowość” czwartego kielicha
U dwóch spośród trzech synoptyków Jezus określa ów czwarty kielich jako „nowy”: „Odtąd nie będę już pił z tego owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić go będę z wami nowy, w królestwie Ojca mojego” (Mt 26,29); „Odtąd nie będę już pił z owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić go będę nowy w królestwie Bożym” (Mk 14,25). Hahn nie tłumaczy w żadnej części swej książki na czym miałaby polegać owa nowość. Podobnie jak nie podejmuje się omówienia sformułowania „z wami”, tak też pomija wyjaśnienie, w jakim sensie ów czwarty kielich miałby być „nowy” w stosunku do trzech pozostałych. To wyraźny brak w hipotezie, iż czwartym kielichem było skosztowanie kwaśnego wina / octu przez Jezusa tuż przed śmiercią.
(4) Chwała królestwa Bożego
W całej książce Scott Hahn wielokrotnie odnosi się do Jezusowej odmowy picia wina u początków męki: „Tam dawali Mu wino zaprawione mirrą, lecz On nie przyjął” (Mk 15,23; por. Mt 27,33). Przytoczmy tylko dwa o owych odniesień, z najbardziej interesującej nas części książki. W rozdziale zatytułowanym „Kielichy” pisze: „Relacja ta nie wyjaśnia przyczyn Jego odmowy, ale prawdopodobnie odnosi się do przyrzeczenia Jezusa, że nie będzie pił aż do chwili, kiedy Jego królestwo ukaże się w chwale”[33]. W innym miejscu tego samego rozdziału czytamy: „Jezus nie dokończył liturgii paschalnej, postanawiając pominąć czwarty kielich. Stwierdził, że nie zamierza pić wina ponownie, aż nadejdzie chwała Jego królestwa”[34].
Uważny czytelnik Ewangelii zapyta: gdzie tu chwała?[35]Ten, którego niektórzy uznali za Mesjasza, a który sam podawał się za Króla żydowskiego, właśnie stracił życie. Poniósł najbardziej hańbiącą śmierć w starożytności[36]. Jego niemal nagie ciało wystawiono na widok publiczny. Najbliżsi uczniowie rozpierzchli się. Tłumy, które kilka dni temu skandowały „Hosanna!”, zamieniły swój okrzyk na „Ukrzyżuj!”. Co więc ma na myśli autor Czwartego kielicha, gdy twierdzi, że „nadeszła” i „ukazała się” chwała królestwa Bożego? Nie wiadomo.
(5) W kwestii terminologii
Rytuał uczty paschalnej przewidywał wypicie czterech kielichów „wina” (gr. οἶνος). W żadnym z czterech opisów ustanowienia Eucharystii, jakie pojawiają się na kartach Nowego Testamentu, nie pada rzeczownik „wino”. Wciąż mowa jest o kielichach. Niemniej jednak sam Scott Hahn zauważa, że gdy w Kanie Galilejskiej mowa jest o „winie”, to znak ten zapowiada ustanowienie Eucharystii podczas wieczerzy paschalnej[37]. Wydawałoby się więc logiczne, że gdy ten sam Jan ewangelista, który opisuje wydarzenie z Kany i relacjonuje podanie Jezusowi napoju podczas męki na krzyżu, sięgnie po słowo „wino”, nie zaś „ocet” czy „kwaśne wino”. (gr. ὄξος). Jego przekaz byłby wówczas bardziej spójny teologicznie. Tymczasem umiłowany uczeń relacjonuje: „Stało tam naczynie pełne octu. Nałożono więc na hizop gąbkę nasączoną octem i do ust Mu podano” (J 19,29). Ponieważ Jan używa terminu ὄξος, zamiast οἶνος, wydaje się wątpliwe, że rzeczywiście ma na myśli czwarty kielich wieczerzy paschalnej.
Propozycja odmiennej interpretacji
Mając na uwadze wątpliwości, jakie rodzą się w odniesieniu do bardzo interesującej skądinąd hipotezy Scotta Hahna, chciałbym zaproponować odmienne odczytanie teologiczne momentu, w którym Jezus wychylił swój czwarty kielich wina i tym samym dopełnił rytuału uczty paschalnej. Trzy pierwsze wypił w wieczerniku: pierwszy po modlitwie zwanej kiduszem, drugi po hagadzie paschalnej, przy trzecim natomiast dokonał tego, co dziś nazywamy „konsekracją” wina: przemienił wino w swoją Krew. Zaraz potem opuścił wieczernik i przyszedł do ogrodu Oliwnego, gdzie modlił się słowami: „Ojcze, jeśli chcesz, zabierz ode Mnie ten kielich! Jednak nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie!” (Łk 22,42).
Mówiąc o kielichu, miał na myśli swoją śmierć[38]. Skoro podczas słów ustanowienia Eucharystii, podając uczniom trzeci kielich, twierdzi, iż jest to Krew przelana „za was” (Łk 22,20) i „za wielu” (Mk 14,24; Mt 26,28), oznacza to, że ów trzeci kielich jest tożsamy z Jego śmiercią[39]. Umierając na krzyżu, Jezus przelał swoją Krew („z Jego boku wypłynęła krew i woda”; J 19,34) – tę samą, którą podał apostołom do spożycia podczas Ostatniej Wieczerzy. Co prawda modlił się w Ogrójcu słowami „zabierz ode mnie ten kielich”, jednak wiedział, że wola Boża się wypełni, więc natychmiast dodał „Twoja wola niech się stanie” (Łk 22,42). Ponieważ był pewien, że wola Boża się wypełni, a Ojciec nie oddali tego kielicha, więc już w wieczerniku podał apostołom do spożycia swoją Krew, w sensie teologicznym antycypując swą śmierć.
Co dzieje się później? Wszystko to, co słusznie nazywamy Paschą Jezusa. Chodzi o Jego śmierć, zmartwychwstanie, wstąpienie do nieba i zasiadanie po prawicy Ojca. To prawdziwa Pascha – przejście ze śmierci do życia. Nie sposób w tym miejscu komentować całych passusów Apokalipsy, jednak wystarczy przypomnieć zasadnicze idee ostatniej księgi Nowego Testamentu. Jezus jako Baranek paschalny przyjmuje chwałę od zbawionych (Ap 5,12-14); nie ma już tam świątyni, gdyż On sam jest świątynią (Ap 21,22); zbawieni obmyli swe grzechy w Jego Krwi przelanej na krzyżu (Ap 7,14); i ostatecznie On sam zaprasza na ucztę: „Błogosławieni, którzy są wezwani na ucztę Godów Baranka” (Ap 19,9). To właśnie podczas tego posiłku – uczty Godów Baranka – Jezus i wszyscy wierzący w Niego wypijają czwarty kielich Ostatniej Wieczerzy, będącej ucztą paschalną.
Zaproponowana tu odpowiedź na pytanie, kiedy Jezus wypił czwarty kielich wina uczty paschalnej, zdaje się rozwiewać wątpliwości, które nastręcza hipoteza zaproponowana przez Scotta Hahna.
(1) Pascha to nie tylko śmierć Jezusa
Termin „pascha” dla Żydów oznaczał najpierw „przejście” przez Egipt anioła śmierci, który wybił wszystkich pierworodnych; następnie „przejście” Izraelitów przez Morze Czerwone i przez całą pustynię aż do Kanaanu. Wśród chrześcijan termin ten rozszerza swoje znaczenie i wskazuje na „przejście” Chrystusa ze śmierci do życia, a więc obejmuje także Jego zmartwychwstanie, wstąpienie do niebios, a nawet zesłanie Ducha Świętego[40]. Chodzi więc o prawdziwą Paschę Chrystusa – przejście z tego świata do Ojca, do eschatologicznego królestwa Bożego. Eucharystia jest nie tylko uobecnieniem śmierci Chrystusa, ale także Jego zmartwychwstania i wstąpienia do nieba. Tak pisze o niej Katechizm Kościoła katolickiego: „Celebrując Ostatnią Wieczerzę z Apostołami podczas uczty paschalnej, Jezus wypełnił w sposób ostateczny Paschę żydowską. Istotnie, przejście Jezusa do Ojca przez śmierć i zmartwychwstanie jest uprzedzane podczas Ostatniej Wieczerzy i celebrowane w Eucharystii, która wypełnia Paschę żydowską i uprzedza ostateczną Paschę Kościoła w chwale Królestwa” (KKK 1340). Pascha Chrystusa to „przejście do Ojca przez śmierć i zmartwychwstanie”[41].
Zgodnie z teologią katolicką, Eucharystia upamiętnia Paschę Chrystusa. Gdyby przyjąć wyjaśnienia Scotta Hahna, który twierdzi, że Pascha Chrystusa dokonała się w momencie skosztowania przez Niego octu, to literalne rozumienie tej hipotezy nie obejmuje nawet śmierci Mesjasza. Jezus wypowiada słowa „Dokonało się!”, gdy jeszcze żyje, a więc nawet Pascha rozumiana jako śmierć jeszcze się nie dokonała. Jezus winien był powiedzieć: „Za chwilę się dokona”. Nawet jednak, gdy mówiąc „Dokonało się!”, Jezus ma na myśli swą śmierć, oznaczałoby to, że według Hahna w Eucharystii uobecniana jest tylko śmierć Chrystusa. Jeśli bowiem Eucharystia uobecnia Paschę Chrystusa, a Pascha ta dokonała się w chwili Jego śmierci, to nie obejmuje już ona zmartwychwstania i wstąpienia do nieba. Krótko mówiąc, Pascha Chrystusa dokonała się w przez wniebowstąpienie[42]. Na krzyżu „dokonało się” zakończenie ziemskiej misji historycznego Jezusa.
(2) Uczta we wspólnocie zbawionych
Zgodnie ze słowami samego Jezusa, ostatni rytualny kielich miał On wypić z tymi, którzy stanowią zalążek rodzącego się Kościoła (Mt 26,29). Pod krzyżem, oprócz Jana ewangelisty, nie pozostał nikt spośród tych, którzy obecni byli w wieczerniku, gdy Jezus spożywał ostatni posiłek z apostołami. Nie można więc utrzymać tezy, iż zapowiedź z Mt 26,29 realizuje się, gdy wiszący na krzyżu Jezus kosztuje octu / kwaśnego wina podanego na gąbce. Realizuje się ona w eschatologicznym królestwie niebieskim na uczcie mesjańskiej przygotowanej dla wszystkich odkupionych Krwią Baranka. Właśnie dlatego w Apokalipsie jest mowa o „tłumach” (Ap 7,9; 19,1.6), którzy zasiadają do wiecznej uczty Godów Baranka (Ap 19,7)[43].
Jezus obiecał, że dokończy Ostatnią Wieczerzę z apostołami. Jeśli dla Niego wieczerza paschalna skończyła się z chwilą skosztowania octu, to kiedy skończyła się dla apostołów? Hahn nie odpowiada na to pytanie, gdyż nie można wskazać momentu zakończenia tego posiłku zatrzymując się na Ewangeliach. Trzeba sięgnąć do Apokalipsy, gdzie opisana jest uczta Godów Baranka (Ap 19,1-10)[44].
(3) Nowy wymiar królestwa Bożego
Jezus zapowiada, że czwarty kielich Paschy będzie kielichem „nowym” (Mk 14,25; Mt 26,29). Gdy jednak kosztuje octu / kwaśnego wina z gąbki, nic nie świadczy o nowości tak rozumianego kielicha. Wszystko odbywa się w porządku doczesnym. Dotychczasowe trzy kielichy wypił za swego ziemskiego życia, i tak też jest z czwartym kielichem. Jezus wciąż jeszcze żyje, nie nastąpiła Jego śmierć, więc nie bardzo wiadomo, co w tej sytuacji jest nowego. Co więcej, owa nowość miała dotyczyć królestwa Bożego („nowy w królestwie mojego Ojca”; Mt 26,29). Tymczasem – zgodnie z nauczaniem Jezusa – już za Jego ziemskiego życia istniało królestwo Boże: „królestwo Boże pośród was jest” (Łk 17,21). Gdy Jezus kosztuje napoju, nic jeszcze w tym królestwie się nie zmieniło. Nie ma nic nowego. Jak istniało za Jego życia „pośród was”, tak trwa nadal, gdy bierze On do ust gąbkę nasączoną octem. Wszystko ulega radykalnej przemianie po zmartwychwstaniu i wstąpieniu do nieba. Ten etap królestwa charakteryzuje radykalna nowość. Jest to królestwo eschatologiczne, wieczne, nieutracalne. I to właśnie je ma na myśli Jezus, gdy zapowiada wypicie nowego kielicha w królestwie Bożym[45].
O „nowym” kielichu mówi Jezus u Marka (Mk 14,25) i Mateusza (Mt 26,29). Nieco inaczej brzmi zapowiedź czwartego kielicha u Łukasza: „odtąd nie będę już pił z owocu winnego krzewu, aż przyjdzie królestwo Boże” (Łk 22,18). Można stąd wywnioskować, że gdy Jezus spożywał z apostołami Ostatnią Wieczerzę, królestwo Boże jeszcze nie przyszło. Jak więc rozumieć wcześniejsze wyznanie w tej samej Ewangelii Łukasza: „królestwo Boże pośród was jest” (Łk 17,21)? Jedyna możliwa interpretacja to taka, że po zmartwychwstaniu Jezusa nastaje zupełnie nowy okres istnienia królestwa Bożego i to w tym właśnie królestwie Jezus wypije czwarty kielich uczty paschalnej z tymi, którzy w Niego uwierzą.
(4) Chwała królestwa
Scott Hahn ma rację, gdy mówi, że ostatni kielich wieczerzy paschalnej Jezus wypije, gdy królestwo Boże objawi się w chwale. To właśnie Apokalipsa, opisująca eschatologiczny etap królestwa, wybrzmiewa Bożą chwałą. Z wielu możliwych przytoczmy tylko trzy teksty: „Baranek zabity jest godzien wziąć potęgę i bogactwo, i mądrość, i moc, i cześć, i chwałę, i błogosławieństwo” (Ap 5,12); „Zasiadającemu na tronie i Barankowi błogosławieństwo i cześć, i chwała, i moc, na wieku wieków” (Ap 5,14); „Amen. Błogosławieństwo i chwała, i mądrość, i dziękczynienie, i cześć, i moc, i potęga Bogu naszemu na wieki wieków! Amen” (Ap 7,12). Największe uwielbienie rozbrzmiewa podczas uczty Godów Baranka: „Weselmy się i radujmy, i dajmy Mu chwałę, bo nadeszły Gody Baranka, a Jego Małżonka się przystroiła” (Ap 19,7). Nie trzeba przytaczać tu całego fragmentu Ap 19,1-10, by dostrzec, że przesycony jest on motywem chwały królestwa.
Co więcej, ten motyw doskonale współgra z Janową teologią chwały. Rację ma Scott Hahn, gdy pisze, że znak w Kanie Galilejskiej był zapowiedzią Eucharystii. Jan kończy swą relację słowami: „Taki to początek znaków uczynił Jezus w Kanie Galilejskiej. Objawił swoją chwałęi uwierzyli w Niego Jego uczniowie” (J 2,11). Wielu Ojców Kościoła interpretuje całe wydarzenie w kluczu zaślubin Chrystusa z Kościołem. W tym samym kluczu należy odczytać Ap 19,1-10. Jest to uczta Godów Baranka – zaślubiny Chrystusa z Kościołem. Skoro więc wydarzenie w Kanie stanowi zapowiedź Eucharystii ustanowionej podczas Ostatniej Wieczerzy, to Ap 19,1-10 również nawiązywać musi do Ostatniej Wieczerzy. Rzeczywiście bowiem stanowi jej zakończenie.
(5) „Zabierz ode Mnie ten kielich” (Łk 22,42)
W modlitwie Jezusa w Ogrójcu widzi się pewną ambiwalencję. Z jednej strony Jezus prosi Ojca o oddalenie kielicha śmierci, z drugiej zaś modli się o wypełnienie się woli Ojca: „Ojcze, jeśli chcesz, zabierz ode Mnie ten kielich! Jednak nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie!” (Łk 22,42). Jezus był świadomy tego, że przeleje swą Krew i właśnie dlatego podał Ją apostołom w trzecim kielichu Ostatniej Wieczerzy. Jak chyba każdy człowiek, bał się śmierci, dlatego prosił o jej oddalenie. Wiedział jednak, że jest nieunikniona, jeśli ma dopełnić zbawczego planu Ojca.
W tę ambiwalencję wpisuje się odmowa picia wina u początku męki („Tam dawali Mu wino zaprawione mirrą, lecz On nie przyjął”; Mk 15, 23) i zgoda na jego wypicie tuż przed śmiercią („Pragnę”; J 19,28). Odmowa koresponduje ze słowami modlitwy „Zabierz ode mnie ten kielich” (Łk 22,42). Zawołanie „Pragnę” koresponduje ze zgodzeniem się na wypełnienie do końca woli Ojca. W ten sposób treść modlitwy w Ogrodzie Oliwnym doskonale koreluje z tym, co wydarzyło się podczas ukrzyżowania. W Ogrodzie Oliwnym Jezus modli się o ocalenie od śmierci, ostatecznie jednak zgadza się ją przyjąć jako wolę Ojca. Podczas ukrzyżowania Jezus początkowo odmawia picia wina, ostatecznie jednak kosztuje go w duchu posłuszeństwa Ojcu.
Konkluzja
Książka Scotta Hahna jest próbą odpowiedzi na pytanie, kiedy Jezus zakończył Ostatnią Wieczerzę, wychylając czwarty rytualny kielich wina. Autor wyznacza ten moment, wskazując na skosztowanie przez umierającego na krzyżu Jezusa octu / kwaśnego wina, podanego Mu na gąbce. Przytacza za tą hipotezą wiele argumentów. Większość z nich jednak można zakwestionować, przytaczając liczne kontrargumenty. Uważna lektura opowiadań ewangelistów dotyczących męki, śmierci i następujących po niej wydarzeń daje podstawę do odmiennej identyfikacji czwartego kielicha Ostatniej Wieczerzy.
Po swoim zmartwychwstaniu Jezus odszedł do nieba. Tam wciąż pije czwarty kielich Ostatniej Wieczerzy, która była ucztą paschalną. To tam kończy się Jego Pascha – po przejściu do domu Ojca. Widział to św. Jan: „I ujrzałem między tronem […] a kręgiem Starców stojącego Baranka jakby zabitego, a miał siedem rogów i siedmioro oczu, którymi jest siedem Duchów Boga wysłanych na całą ziemię” (Ap 5,6). Słowo użyte na określenie starców to presbyteroi, „kapłani”. Sprawują ostatni moment liturgii eucharystycznej przed „jakby zabitym Barankiem”. „Jakby”, bo zmartwychwstały Jezus żyje jako Ten, który ma pełnię władzy (rogi) i pełnię wiedzy (oczy), i wraz z Ojcem posyła Ducha Świętego na ziemię, aby nam dopomóc przejść tam, gdzie On już się znajduje.
Chrystus jest naszą Paschą, w myśl słów św. Pawła: „Chrystus bowiem został złożony w ofierze jako nasza Pascha” (1Kor 5,7). Nasza Pascha zakończy się, gdy przyjmiemy z rąk Pana czwarty kielich wina, poprzedzony każdą Eucharystią, w której uczestniczymy, a wtedy na zawsze będziemy z Panem (1Tes 4,17). Tymczasem Ostatnia Wieczerza wciąż trwa. Rozpoczęła się w wieczerniku i trwa uobecniając Paschę Jezusa (mękę, śmierć, zmartwychwstanie i wstąpienie do nieba) na ołtarzach całego świata. Tak będzie aż do momentu paruzji. Wtedy wszyscy, którzy dostąpią zbawienia, dokończą swojej Paschy – przejścia z tego świata do chwały eschatologicznego królestwa Bożego. A tam trwać będzie uczta Godów Baranka, podczas której zbawieni wychylą czwarty kielich wina Ostatniej Wieczerzy.
Streszczenie
Artykuł stanowi polemikę z tezą S. Hahna, iż czwartym kielichem Ostatniej Wieczerzy było skosztowanie przez Jezusa wiszącego na krzyże octu / cierpkiego wina. Autor artykułu nakreślił schemat rytuału uczty paschalnej, przyjmując, że właśnie podczas uczty o charakterze paschalnym Jezus ustanowił sakrament Eucharystii. Następnie przedstawił hipotezę Scotta Hahna, która z kolei została poddana krytyce. Autor zaprezentował także hipotezę alternatywną, według której Jezus wychyla czwarty kielich Ostatniej Wieczerzy w eschatologicznym królestwie Bożym.
Summary
When did the Last Supper come to an end?
Polemic with the thesis of S. Hahn
The article is a polemic with S. Hahn’s thesis that the fourth cup of the Last Supper was the tasting of vinegar / tart wine by Jesus hanging on the cross. The author of the article outlines the scheme of the ritual of the paschal meal, assuming that during the paschal meal Jesus instituted the sacrament of the Eucharist. Then he presents the hypothesis of Scott Hahn, which in turn was criticized. The author also presents an alternative hypothesis according to which the fourth cup of the Last Supper is to be drinked in the eschatological kingdom of God.
Słowa-klucze: Ostatnia Wieczerza, Eucharystia, uczta paschalna, czwarty kielich
Key-words: the Last Supper, Eucharist, Passover meal, fourth cup
Bibliografia
Barrett C.K., Luke XXII.15: To Eat the Passover, „Journal of Theological Studies”9 (1958) 305-307.
Bartnicki R., Eucharystia w Bożym planie zbawienia, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 50 (1997) 2-16.
Bartnicki R., Eucharystia w Nowym Testamencie, „Warszawskie Studia Teologiczne” 4 (1991) 14-41.
Bartnicki R., Ewangeliczne opisy męki w aspekcie literackim, teologicznym i kerygmatycznym, w: Studia z biblistyki, III, red. J. Łach, Warszawa 1983, 103-143.
Bartnicki R., Ostatnia Wieczerza a męka Jezusa, w: Męka Jezusa Chrystusa, red. F. Gryglewicz, Lublin 19863, 65-85.
Bartnicki R., Ostatnia Wieczerza nową Paschą Jezusa, „Warszawskie Studia Teologiczne” 33 (2015) 10, 6-43.
Bartnicki R., Pascha żydowska a chrześcijańska ofiara eucharystyczna. Zarys historii obrzędu, „Studia Theologica Varsaviensia” 18 (1980) 1, 97-124.
Bartnicki R., To czyńcie na moją pamiątkę. Eucharystia w świetle Biblii, Warszawa 2010.
Beckwith R.T., The Date of the Crucifiction: The Misuse of Calendars and Astronomy to Determine the Chronology of the Passion, w: Calendar and Chronology, Jewish and Christian: Biblical, Intertestamental, and Patristic Studies, Leiden 2001.
Bonnard P.-É, Pascha, w: Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, Poznań – Warszawa 1973, 646-651.
Brown R., The Death of the Messiah: From the Gethsemane to the Grave. A Commentary on the Passion Narratives in the Four Gospels, Anchor Bible Reference Library, II, New York – London – Toronto – Sydney – Auckland 1994.
Bruce F.F., The Epistles to the Colossians, to Philemon, and to Ephesians, The New International Commentary on the New Testament, Grand Rapids 1998.
Bucchan Gray G., Sacrifice in the Old Testament: Its Theory and Practice, New York 1971.
Dalman L., Jesus – Jeshua: Studies in the Gospels, tłum. P.P. Levertoff, New York 1929.
Danby H., The Mishnah, Oxford 1933.
Daube D., The New Testament and Rabbinic Judaism,Peabody 1994.
Dunn J.D.G., Jesus Remembered,Christianity in Making, I, Grand Rapids 2006.
Fredriksen P., Jesus of Nazareth, King of the Jews, New York 1999.
Gnilka J., Jezus z Nazaretu. Orędzie i dzieje, tłum. J. Kudasiewicz, Kraków 1997.
Hahn S., Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, tłum. D. Krupińska, Kraków 2018.
Hahn S. i K., W domu najlepiej. Nasza droga do Kościoła katolickiego, tłum. M. Majdan, Warszawa 20092, 1993.
Hahn S, Uczta Baranka. Eucharystia – niebo na ziemi,tłum. A. Rasztawicka-Szponar, Częstochowa 2013.
Hamilton V., Handbook on the Pentateuch, Grand Rapids 2005.
Hengel M., Schwemer A.M., Geschichte des frühen Christentums, I, Jesus und das Judentum, Tübingen 2007.
Hola K., Paschalny charakter Ostatniej Wieczerzy a data śmierci Jezusa, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 38 (1985) 41-44.
Humphreys C.J., Waddington W.G., Astronomy and the Date of Crucifixion, Chronos,w:Kairos, Christos: Nativity and Chronological Studies Presented to Jack Finegan, red. J. Vardaman, E. Yamauchi, Winona Lake 1989, 165-181.
Humphreys C.J., Waddington W.G., Dating the Crucifiction, „Nature”306 (1983) 743-746.
Jankowski A., Eucharystia jako ‘nasza Pascha’ (1Kor 5,7) w teologii biblijnej Nowego Testamentu, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”28 (1975) 89-100.
Jaubert A., The Date of the Last Supper, Staten Island 1965.
Jeremias J., The Eucharistic Words of Jesus,tłum. N. Perrin, Philadelphia 1977.
Kent H.A., Philippians, w: Expositor’s Bible Commentary with The New International Version of The Holy Bible in Twelve Volumes, XI, red. F.E. Gaebelein, Grand Rapids 1984, 93-160.
Kim S., The Kingship of Jesus in the Gospel of John, Eugene 2018.
Köstenberger A., Was the Last Supper a Passover Meal?, w: The Lord’s Supper: Remembering and Proclaiming Christ until He Comes, red. T.R. Schreiner, M.R. Crawford, New American Commentary Studies in Bible & Theology, Nashville 2010, 6-30.
Levine A.-J., The Misunderstood Jew: The Church and the Scandal of the Jewish Jesus, San Francisco 2006.
Ligier K., De la Cène du Seigneur à la l’Eucharistie, „Assemblée du Seigneur”1 (1968) 15-29.
Maier J., Jesus von Nazareth in der talmudischen Überlieferung, Erträge der Forschung 82, Darmstadt 1978.
Marshall I.H., Lord’s Supper and Last Supper, Exeter 1980.
Matson M.A., The Historical Plausibility of John’s Passion Dating, w: John, Jesus, and History, II, Aspects of Historicity in the Fourth Gospel, red. P.N. Anderson, F. Just, T. Thatcher, Atlanta 2009, 291-312.
McKnight S., Jesus and His Death: Historiography, the Historical Jesus, and Atonement Theory, Waco 2005.
Marcus J., Passover and the Las Supper Revisited, „New Testament Studies” 59 (2013) 303-324.
Mędala S., Ewangelia według świętego Jana. Rozdziały 13-21, Nowy Komentarz Biblijny. Nowy Testament IV/2, Częstochowa 2008.
Morris L., The Gospel according to John. Revised,The New International Commentary on the New Testament, Grand Rapids 1995.
Mounce R.H., The Book of Revelation. Revised,The New International Commentary on the New Testament, Grand Rapids – Cambridge 1997.
Pesch R., Das Evangelium in Jerusalem: Mk 14, 12-26 als ältestes Überlieferungsgut der Urgemeinde, w: Das Evangelium und die Evangelien. Vorträge vom Tübinger Symposium 1982,red. P. Stuhlmacher,WUNT 28, Tübingen 1983, 113-155.
Paciorek A., Ewangelia według świętego Mateusza.Rozdziały 14-28, Nowy Komentarz Biblijny. Nowy Testament I/2, Częstochowa 2008.
Pesch R., Geht das Abendmahl auf Jesus zurück?, „RU an Höheren Schulen”19 (1976) 2-9.
Pitre B., Jesus and the Last Supper, Grand Rapids – Cambridge 2015.
Pitre B., Jezus i żydowskie korzenie Eucharystii, tłum. M. Sobolewska, Kraków 2018.
Pitre B., Jesus, the Tribulation, and the End of the Exile: Restoration Eschatology and the Origin of the Atonement, Tübingen – Grand Rapids 2005.
Ratzinger J. – Benedykt VI, Jezus z Nazaretu, II, Od wjazdu do Jerozolimy do Zmartwychwstania,tłum. W. Szymona, Kielce 2011.
Rosik M., Jezus i Jego misja. W kręgu orędzia Ewangelii synoptycznych, Studia Biblica 5, Kielce 2003.
Rosik M., Ku radykalizmowi Ewangelii. Studium nad wspólnymi logiami Jezusa w Ewangeliach według św. Mateusza i św. Marka, Wrocław 2000.
Rosik M., Trzy portrety Jezusa,W kręgu Słowa 1, Tarnów 2007.
Rosik M., Scott Hahn, The Fourth Cup. Unveiling the Mystery of the Last Supper and the Cross, New York: Image 2018. Polish edition: Scott Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża (trans. D. Krupińska), Kraków: Esprit 2018. Pp. 191. Zł 26.90. ISBN 978-83-66061-68-2, „Biblical Annals” 9 (2019) 3, 569-590.
Rucksthul E., Chronology of the Last Days of Jesus. A Critical Study, tłum. V.J. Drapela, New York – Tournai – Paris – Rome 1965.
Schröter J., Das Abendmahl: Frühchristliche Deutungen und Impulse für die Gegenwart, Stuttgarter Bibelstudien 210, Stuttgart 2006.
Skevington Wood A., Ephesians, w: Expositor’s Bible Commentary with The New International Version of The Holy Bible in Twelve VolumesXI, red. F.E. Gaebelein, Grand Rapids 1984, 1-92.
Szymik S., Żydowska Pascha – Ostatnia Wieczerza – Eucharystia, w: Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Wykład liturgii Mszy, Poznań 2013, 14-18.
VanderKam J.C., From Revelation to Canon, Boston 2000.
Witczyk H., Pascha, w: Encyklopedia katolickaXIV, red. E. Gigilewicz i inn., Lublin 2010, 1407-1410.
Witczyk H., Pascha, w: Nowy słownik teologii biblijnej, red. H. Witczyk, Lublin – Kielce 2017, 666-671.
Wright N.T.,Jesus and the Victory of God, Minneapolis 1996.
Zeitlin Z., The Last Supper as an Ordinary Meal in the Fourth Gospel,„Jewish Quarterly Review” 42 (1951/52) 251-60.
Przypisy
[1]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, tłum. D. Krupińska, Kraków 2018. Scott Hahn to bardzo znany w Stanach Zjednoczonych – a poprzez liczne tłumaczenia jego książek także w wielu innych krajach – konwertyta i apologeta. Porzucił prezbiterianizm, gdy na drodze badań nad Biblią i pismami Ojców Kościoła doszedł do wniosku, że Kościół założony przez Chrystusa trwa w Kościele katolickim. Niebagatelną rolę odegrało w tym procesie odkrycie rzeczywistej obecności Chrystusa w Eucharystii. Po pewnym czasie katoliczką stała się także żona Scotta, Kimberly; S. i K. Hahn, W domu najlepiej. Nasza droga do Kościoła katolickiego, tłum. M. Majdan, Warszawa 20092.
[2]Recezję krytyczną książki zob.: M. Rosik, Scott Hahn, The Fourth Cup. Unveiling the Mystery of the Last Supper and the Cross, New York: Image 2018. Polish edition: Scott Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża (trans. D. Krupińska), Kraków: Esprit 2018. Pp. 191. Zł 26.90. ISBN 978-83-66061-68-2, „Biblical Annals” 9 (2019) 3, 569-590.
Z podobną problematyką mierzy się w swych publikacjach Brant Pitre: Jezus i żydowskie korzenie Eucharystii, tłum. M. Sobolewska, Kraków 2018; Jesus and the Last Supper, Grand Rapids – Cambridge 2015.
[3]Tę samą tezę podtrzymuje autor w książce Uczta Baranka. Eucharystia – niebo na ziemi, tłum. A. Rasztawicka-Szponar, Częstochowa 2013.
[4]„If Jesus celebrated his final meal the evening after the Passover lambs were sacrificed in the Temple, then the Last Supper was clearly a Jewish Passover meal, and everything Jesus did and said at that meal needs to be interpreted in that context. However, if Jesus celebrated his final meal the evening before the Passover lambs were sacrificed in the Temple, then the Last Supper was not a Passover banquet, but some other kind of meal”; B. Pitre, Jesus and the Last Supper, 254; I.H. Marshall, Lord’s Supper and Last Supper, Exeter 1980, 57-60.
[5]A. Köstenberger, „Was the Last Supper a Passover Meal?”, The Lord’s Supper: Remembering and Proclaiming Christ until He Comes, red. T.R. Schreiner, M.R. Crawford, New American Commentary Studies in Bible & Theology, Nashville 2010, 24-25; S. McKnight, Jesus and His Death: Historiography, the Historical Jesus, and Atonement Theory, Waco 2005, 259; R. Bartnicki, Ostatnia Wieczerza nową Paschą Jezusa, „Warszawskie Studia Teologiczne”33 (2015) 10, 16-17; A. Jankowski, Eucharystia jako ‘nasza Pascha’ (1Kor 5,7) w teologii biblijnej Nowego Testamentu, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”28 (1975) 89-91; K. Hola, Paschalny charakter Ostatniej Wieczerzy a data śmierci Jezusa,„Ruch Biblijny i Liturgiczny” 38 (1985) 41-44; R. Pesch, Geht das Abendmahl auf Jesus zurück?, „RU an Höheren Schulen”19 (1976) 2-9; L. Ligier, De la Cène du Seigneur à la l’Eucharistie, „Assemblée du Seigneur”1 (1968) 29; J. Gnilka, Jezus z Nazaretu. Orędzie i dzieje, tłum. J. Kudasiewicz, Kraków 1997, 372; M. Hengel, A.M. Schwemer, Geschichte des frühen Christentums, I, Jesus und das Judentum, Tübingen 2007, 582-586; S. Szymik, Żydowska Pascha – Ostatnia Wieczerza – Eucharystia, w: Msza Święta – rozumieć, aby lepiej uczestniczyć. Wykład liturgii Mszy, Poznań 2013, 14-18; R. Pesch, Das Evangelium in Jerusalem: Mk 14, 12-26 als ältestes Überlieferungsgut der Urgemeinde, w: Das Evangelium und die Evangelien. Vorträge vom Tübinger Symposium 1982, red. P. Stuhlmacher, WUNT 28, Tübingen 1983, 113-155.
[6]S. Zeitlin, The Last Supper as an Ordinary Meal in the Fourth Gospel, „Jewish Quarterly Review”42 (1951/52) 251-252.
[7]R. Bartnicki, „Ostatnia Wieczerza nową Paschą Jezusa”, 17. Sam R. Bartnicki w swych wcześniejszych publikacjach opowiadał się za tezą, iż Ostatnia Wieczerza była ucztą paschalną;Pascha żydowska a chrześcijańska ofiara eucharystyczna. zarys historii obrzędu, „Studia Theologica Varsaviensia” 18 (1980) 1, 97-124; tenże, Ewangeliczne opisy męki w aspekcie literackim, teologicznym i kerygmatycznym, w: Studia z biblistyki, III, red. J. Łach, Warszawa 1983, 103-143; tenże, Ostatnia Wieczerza a męka Jezusa, w: Męka Jezusa Chrystusa, red. F. Gryglewicz, Lublin 19863, 65-85; tenże, Eucharystia w Nowym Testamencie, „Warszawskie Studia Teologiczne”4 (1991) 14-41; tenże,Eucharystia w Bożym planie zbawienia, „Ruch Biblijny i Liturgiczny”50 (1997) 2-16; tenże, To czyńcie na moją pamiątkę. Eucharystia w świetle Biblii, Warszawa 2010, 7-24.
[8]Misznaicki traktat Pesachim stwierdza: „W każdym pokoleniu człowiek ma patrzeć na siebie tak, jakby sam wyszedł z Egiptu” (10,5).
[9]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 107.
[10]N.T. Wright nazywa taki posiłek „quasi-Passover meal”; Jesus and the Victory of God, Minneapolis 1996, 556-559. Por. J. Marcus, Passover and the Las Supper Revisited, „New Testament Studies”59 (2013) 303-324; B. Pitre, Jesus, the Tribulation, and the End of the Exile: Restoration Eschatology and the Origin of the Atonement, Tübingen – Grand Rapids 2005, 441-442.
[11]J.D.G. Dunn, Jesus Remembered,Christianity in Making, I, Grand Rapids 2006, 772-773; M.A. Matson, The Historical Plausibility of John’s Passion Dating, w: John, Jesus, and History, II, Aspects of Historicity in the Fourth Gospel, red. P.N. Anderson, F. Just, T. Thatcher, Atlanta 2009, 291-312; P. Fredriksen,Jesus of Nazareth, King of the Jews, New York 1999, 223.
[12]J. Schröter, Das Abendmahl: Frühchristliche Deutungen und Impulse für die Gegenwart, Stuttgarter Bibelstudien 210, Stuttgart 2006, 44.
[13]„Naucza się, że Jeszu został powieszony w wigilię święta Paschy. Czterdzieści dni przed wykonaniem wyroku herold głosił: „Ma zostać ukamienowany, gdyż uprawiał magię i wzywał Izraela do apostazji. Jeśli ktokolwiek ma coś do powiedzenia w jego obronie, niech wystąpi i wstawi się za nim”. Skoro jednak nikt nie stanął w jego obronie, został on powieszony w wigilię święta Paschy” (Sanh. 43a).
[14]R. Brown, The Death of the Messiah: From the Gethsemane to the Grave. A Commentary on the Passion Narratives in the Four Gospels, Anchor Bible Reference Library, II, New York – London – Toronto – Sydney – Auckland 1994, 1358.
[15]Filon rzeczywiście stwierdza, że nie można wydawać wyroków sądowych ani dokonywać egzekucji skazańców w dniach, które są uroczystościami, jednak kontekst może wskazywać jedynie na szabat. Nie wiadomo dokładnie, jakie uroczystości miał na myśli aleksandryjski historyk; A.-J. Levine, The Misunderstood Jew: The Church and the Scandal of the Jewish Jesus, San Francisco 2006, 208.
[16]C.J. Humphreys, W.G. Waddington, Astronomy and the Date of Crucifixion, w: Chronos, Kairos, Christos: Nativity and Chronological Studies Presented to Jack Finegan, red. J. Vardaman, E. Yamauchi, Winona Lake 1989, 165-181; C.J. Humphreys, W.G. Waddington, Dating the Crucifiction, „Nature”306 (1983) 743-746. Co do datacji Ostatniej Wieczerzy zob.: A. Jaubert, The Date of the Last Supper, Staten Island 1965; E. Rucksthul, Chronology of the Last Days of Jesus. A Critical Study, tłum. V.J. Drapela, New York – Tournai – Paris – Rome 1965; J.C. VanderKam, From Revelation to Canon, Boston 2000, 81-127.
[17]Do każdego z nich bowiem można przytoczyć kontrargumenty. I tak: (1) brak wzmianki o baranku paschalnym można odeprzeć tezą, iż Żydzi wcale nie musieli używać terminu „baranek”, lecz mówili o „Passze” (Wj 12,1-14); C.K. Barrett, Luke XXII.15: To Eat the Passover, „Journal of Theological Studies”9 (1958) 305-307; J. Jeremias, The Eucharistic Words of Jesus, tłum. N. Perrin, Philadelphia 1977, 18-19; (2) wzmianka w Talmudzie wcale nie musi dotyczyć Jezusa z Nazaretu; J. Maier, Jesus von Nazareth in der talmudischen Überlieferung, Erträge der Forschung 82, Darmstadt 1978, 263-275; (3) można usprawiedliwić wszystkie działania oponentów Jezusa podejmowane podczas uroczystości; V. Hamilton, Handbook on the Pentateuch, Grand Rapids 2005, 194; G. Bucchan Gray, Sacrifice in the Old Testament: Its Theory and Practice, New York House 1971, 386; (4) fragment Miszny, w którym mowa o zakazie wydawania wyroków w dni świąteczne (Betzah5,2) dotyczy rozstrzygania zwykłych spraw przez rabinów (prawo koszerności, lewiratu itp.), nie ma zaś nic wspólnego z Sanhedrynem; H. Danby, The Mishnah, Oxford 1933, 187. W Tosefcie, w traktacie Sanhedryn (11,7)mowa jest o tym, że egzekucje na fałszywych prorokach winny być dokonywane właśnie w czasie świąt pielgrzymich – Pascha, Święto Namiotów i Pięćdziesiątnica; J. Jeremias, The Eucharistic Wodrs of Jesus, 78-79; G. Dalman, Jesus – Jeshua: Studies in the Gospels, tłum. P.P. Levertoff, New York 1929, 98-100. Miszna potwierdza, że wyrok może być wydany w wigilię święta (Sanh. 4,1); R. Brown, The Death of the Messiah: From the Gethsemane to the Grave. A Commentary on the Passion Narratives in the Four Gospels, II, 1361; (5) wielu astronomów dowodzi, iż współczesne badania nie mogą determinować starożytnego kalendarza, gdyż tamten układany był na bazie ludzkich obserwacji (tak np. wyznaczano Nów Księżyca), a nie astronomicznych kalkulacji; R.T. Beckwith, The Date of the Crucifiction: The Misuse of Calendars and Astronomy to Determine the Chronology of the Passion, Calendar and Chronology, Jewish and Christian: Biblical, Intertestamental, and Patristic Studies, Leiden 2001, 276-296.
[18]Hipotezie zdaje się sprzyjać pogląd Benedykta XVI, który pisze: „W całej tradycji jedno jest jasne: istotnym elementem tej pożegnalnej Wieczerzy była nie dawna Pascha, lecz nowość, którą Jezus w jej kontekście wprowadził. Jeśli nawet to spotkanie Jezusa z Dwunastoma nie było ucztą paschalną spożywaną zgodnie z obrzędowymi przepisami judaizmu, to w jego retrospektywnej ocenie widoczny stał się wewnętrzny związek całości ze śmiercią i zmartwychwstaniem Jezusa: była to Pascha Jezusa. W tym sensie Jezus celebrował Paschę i jej nie celebrował: dawnych obrzędów nie można było dokonywać; gdy nadeszła ich godzina, Jezus już skonał. Oddał jednak siebie samego i w ten sposób rzeczywiście celebrował z nimi Paschę. Tak więc dawne rzeczy nie zostały zniesione, lecz tylko doprowadzone do ich pełnego znaczenia”; J. Ratzinger – Benedykt VI, Jezus z Nazaretu, II, Od wjazdu do Jerozolimy do Zmartwychwstania, tłum. W. Szymona, Kielce 2011, 126-127.
[19]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 105.
[20]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 107.
[21]D. Daube, The New Testament and Rabbinic Judaism, Peabody 1994, 330-332.
[22]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 114.
[23]S. Mędala pomija ten Jezusowy okrzyk w swoim komentarzu, zatrzymując się jedynie na przekazaniu Ducha rodzącemu się Kościołowi; S. Mędala, Ewangelia według świętego Jana. Rozdziały 13-21, Nowy Komentarz Biblijny. Nowy Testament IV/2, Częstochowa 2008, 248.
[24]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 115. Hahn potwierdza taką właśnie interpretację skosztowania przez Jezusa octu w innym miejscu swej książki: „Jezus wypija czwarty kielich paschalny, kiedy cierpi na krzyżu. Jest on Mu podany na gąbce założonej na gałąź hizopu (taki sam rodzaj gałęzi, jaki zgodnie z nakazem Mojżesza miał być używany do kropienia krwią przymierza; zob. Wj 12, 22). Święty Jan, który był naocznym świadkiem tych wydarzeń, starannie dobrał Jego słowa, opisując, co wydarzyło się w tamtym momencie – a Bóg natchnął jego wybór każdego słowa” (s. 168).
[25]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 113.
[26]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 114-115.
[27]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 168.
[28]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 168.
[29]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 19.
[30]W tym kierunku niektórzy egzegeci interpretują także Jezusową wypowiedź o Duchu Świętym: „On zaś, gdy przyjdzie, przekona świat o grzechu, o sprawiedliwości i o sądzie. […] o sprawiedliwości zaś – bo idę do Ojca i już Mnie nie ujrzycie” (J 168-10). Otóż sprawiedliwość, czy lepiej – usprawiedliwienie dokonało się w chwili wstąpienia Jezusa do niebios. Przed tym aktem dzieło usprawiedliwienia nie było dopełnione; L. Morris, The Gospel according to John. Revised,The New International Commentary on the New Testament, Grand Rapids 1995, 620.
[31]H.A. Kent, Philippians, w: Expositor’s Bible Commentary with The New International Version of The Holy Bible in Twelve Volumes, XI, red. F.E. Gaebelein, Grand Rapids 1984, 123-127.
[32]F.F. Bruce, The Epistles to the Colossians, to Philemon, and to Ephesians, The New International Commentary on the New Testament, Grand Rapids 1998, 272; A. Skevington Wood, Ephesians, w: Expositor’s Bible Commentary with The New International Version of The Holy Bible in Twelve Volumes, XI, red. F.E. Gaebelein, Grand Rapids 1984, 30-31.
[33]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 113
[34]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 114.
[35]Jedynie Jan ukazuje śmierć Jezusa jako moment objawienie Jego chwały; S. Kim, The Kingship of Jesus in the Gospel of John, Eugene 2018, 156-157.
[36]M. Rosik, Trzy portrety Jezusa,W kręgu Słowa 1, Tarnów 2007, 26-32; tenże, Jezus i Jego misja. W kręgu orędzia Ewangelii synoptycznych, Studia Biblica 5, Kielce 2003, 253-255.
[37]S. Hahn, Czwarty kielich. Odkrywanie tajemnicy Ostatniej Wieczerzy i krzyża, 122-124.
[38]W wypowiedzi Jezusa dotyczącej prośby synów Zebedeusza (Mk 10,35-41; Mt 20,20-24) kielich wprost utożsamiony jest ze śmiercią Mesjasza; M. Rosik, Ku radykalizmowi Ewangelii. Studium nad wspólnymi logiami Jezusa w Ewangeliach według św. Mateusza i św. Marka, Wrocław 2000, 92.
[39]Więcej na ten temat, zob.: S. Mędala, Ewangelia według świętego Jana. Rozdziały 13-21, 256-257.
[40]P.-É. Bonnard, Pascha, w: Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, Poznań – Warszawa 1973, 646 i 649-651; H. Witczyk, Pascha, w: Encyklopedia katolickaXIV, red. E. Gigilewicz i inn., Lublin 2010, 1409; tenże; Pascha, Nowy słownik teologii biblijnej,red. H. Witczyk, Lublin – Kielce 2017, 671.
[41]Por. także: „Eucharystia jest pamiątką Paschy Chrystusa, to znaczy dzieła zbawienia wypełnionego przez Jego życie, śmierć i zmartwychwstanie. Dzieło to uobecnia się w czynności liturgicznej” (KKK 1409).
[42]Tak: D. Moo, The Epistle to the Romans,The New International Commentary on the New Testament, Grand Rapids – Cambridge 1996, 288-290.
[43]Idea uczty mesjańskiej znana jest z apokryficznych tekstów apokaliptycznych (Henoch etiopski 62,14;Druga Księga Barucha 29,8) i z pism qumrańskich (1QSa 2, 11-22).
[44]R.H. Mounce, The Book of Revelation. Revised,The New International Commentary on the New Testament, Grand Rapids – Cambridge 1997, 345-350.
[45]„Jezus podąża naprzeciw swej śmierci w pełnej ufności i przekonaniu uczestniczenia w eschatologicznej uczcie. Podobnie jak dotychczas, zapowiedź śmierci zawsze połączona była z zapowiedzią zmartwychwstania (por. 16,21 itd.), tak i teraz śmierć nie jest ostatnim słowem. Jest nim eschatologiczne wypełnienie”; A. Paciorek, Ewangelia według świętego Mateusza.Rozdziały 14-28, Nowy Komentarz Biblijny. Nowy Testament I/2, Częstochowa 2008, 562.
PDF angielskiej wersji artykułu znajdziesz tutaj