PRZYPOWIEŚĆ W STARYM TESTAMENCIE I APOKRYFACH

Greckiemu terminowi parabole odpowiada hebrajski rzeczownik maszal. Idea maszalu nie ogranicza się koniecznie do krótkiego opowiadania, lecz zasadniczym jej elementem jest porównanie. Z tego też powodu maszalem może być przysłowie czy alegoria. Jedno ze znaczeń czasownika maszal to „być podobnym”, „stać się podobnym” czy „porównać”.

Maszal w Starym Testamencie

Krótkie przysłowie, choć nie stanowi opowiadania, może w tym wypadku nazwane być maszalem. Sam początek księgi Przysłów wskazuje na znaczenie terminu: przysłowia Salomona to hebrajskie miszle Szelomoh (Prz 1,1). Celowość zbierania przysłów podaje już we wstępie autor księgi: „by mądrość osiągnąć i karność, pojąć słowa rozumne, zdobyć staranne wychowanie: prawość, rzetelność, uczciwość” (Prz 1,2-3). Pokrewne przysłowiom są sentencje mądrościowe, do których również odnosi się hebrajski termin. Niekiedy znaczenie terminu maszal rozciąga się na większe wypowiedzi. Przykładem mogą być mowy Hioba[1]. Maszal spotyka się także w wyroczniach prorockich. Termin ten oznacza wówczas wypowiedzi powstałe w wyniku wizji prorockich bądź szczególnych natchnień[2]. Ezechiel nazywa maszalem zapowiedzi przyszłych wydarzeń[3] oraz posługuje się alegoriami, do których materiał czerpie z obserwacji codziennego życia[4]. Izajasz posługuje się maszalem celem lepszego zobrazowania przekazywanego orędzia[5]. Maszal przepełniony elementami ironicznymi przyjmuje formę satyry. W takim znaczeniu pojawia się on u Izajasza szydzącego z króla Babilonii[6]. Innym razem maszal odnosić się może do formy literackiej, której Nowy Testament nadaje nazwę przypowieści. Badacze historii literatury wykazują, że wraz z biegiem historii następowało stopniowe rozszerzanie się znaczenie terminu maszal: od prostych, krótkich i pisanych prozą przysłów do pieśni z jednej, i powiedzeń mądrościowych w formie poetyckiej z drugiej strony. Okazuje się więc, że nie zawsze w Starym Testamencie termin ten odnosi się do form literackich opartych na porównaniu, na co wskazywałaby etymologia rzeczownika.

Maszal w literaturze rabinackiej

Nieco bardziej zbliżone do przypowieści ewangelicznych są przypowieści podawane przez literaturę rabinacką, zwłaszcza przez Rabiego Akibę, Johanana ben Zakkai czy Hillela. Ten ostatni np. w przypowieści uzasadniał, że ziemia powstała szybciej niż niebo: „To jest jak z królem budującym pałac. Dopiero wtedy, gdy wybuduje parter, może rozpocząć budowę piętra”. Rabini posługiwali się maszalem zazwyczaj w objaśnieniach Prawa, nieco rzadziej w naukach eschatologicznych i apokaliptycznych. Dzięki bezpośredniemu przytoczeniu cytatu z Biblii Hebrajskiej, niektórzy rabini nazywali przypowieści nicią Ariadny, dzięki której łatwiej nie zagubić się w labiryncie ksiąg. Przypowieść pojawia się także w rabinackich komentarzach biblijnych zwanych midraszami.

Maszal w literaturze apokryficznej judaizmu

Maszal znalazł swe zastosowanie w tego typu pismach apokaliptycznych jak 4 Księga Ezdrasza, Henoch Etiopski czy Testament Lewiego. Greckie słowo apokryfos oznacza „ukryty”, stąd apokryfami nazywane są księgi, które zawierają wiedzę ukrytą, tajemną, niedostępną zwykłym śmiertelnikom. Dostęp mają do niej jedynie wtajemniczeni (niekiedy przez ryt inicjacji). Apokryfy nie weszły w skład kanonu, gdyż nie zostały uznane za natchnione.

Zaskakującym jest fakt, że judaizm diaspory nie przekazał żadnych przypowieści. Są one typowe dla judaizmu palestyńskiego, a ich oryginalnym językiem jest hebrajski (choć niekiedy zapisano w tekście hebrajskim krótkie, aramejskie sformułowania). Niektórzy egzegeci próbują dopatrzyć się w nich jasno określonej struktury, do której zaliczają: część przedstawiającą, formułę wprowadzającą, część narracyjną, czyli właściwą przypowieść, zastosowanie i cytat biblijny.

 

[1] Hi 27,1; 29,1.

[2] Za przykład posłużyć mogą wyrocznie Balaama: Lb 23,7.18; 24,3.15.20.

[3] Ez 17,2; 24,3.

[4] Ez 17,1-10; 24,3-12.

[5] Por. przypowieść o winnicy, Iz 5.

[6] Por. Iz 14.