Na początku ubiegłego stulecia niemiecki uczony Rudolf Bultmann, który wykładał przez pewien czas we Wrocławiu (tu przypuszczalnie powstało jego główne dzieło Die Geschichte der synoptischen Tradition, wydane w 1921 w Getyndze), wysunął postulat, zwany socjologicznym. Postulat ten głosi, iż pierwotna wspólnota chrześcijańska była twórcza, czyli sama wytwarzała tradycje o Jezusie z Nazaretu. Środowiskiem powstania nauk Jezusa czy opowiadań o Jego cudach (Sitz im Leben, „środowisko życiowe”)) nie były – zdaniem Bultmanna – wydarzenia historyczne, lecz pomysłowość wspólnoty. Innymi słowy, nieco upraszczając, to uczniowie wymyślili nauczanie i działalność cudotwórczą Jezusa, który wcale nie powstał z martwych. Zaczęli głosić te wymyślone tradycje i w ten sposób gromadzili wokół siebie nowych wyznawców.
W odpowiedzi na Bultmannowski postulat socjologiczny bibliści opracowali kryteria, dzięki którym dotrzeć można do ipsissima verba et facta Jesu. Do najistotniejszych z nich należą:
Kryterium wielorakiej tradycji
Autentyczne są te słowa Jezusa, które potwierdzone są przez wieloraką tradycję. Jeśli opis jakiegoś wydarzenia lub zapis słów Jezusa przytoczone jest przez dwóch lub więcej ewangelistów, zwiększa się prawdopodobieństwo historyczności tego wydarzenia czy słów. Cud dokonany w Kanie Galilejskiej poświadczony jest tylko raz, natomiast Ewangelie zawierają sześć opisów rozmnożenia chleba na pustkowiu. Istnieje więc większe prawdopodobieństwo dotarcia do historycznych pokładów rozmnożenia chleba niż przemiany wody w wino.
Warto zauważyć, że kryterium to nie obejmuje tych czynów i wypowiedzi Jezusa, które zanotowane zostały tylko przez tradycję zapisaną na linii Mk-Mt lub Mk-Łk (gdyż źródłem dla Mt i Łk był zawsze Mk), lub jedynie w tradycji Mt-Łk (gdyż obie te Ewangelie zależne są od wspólnego źródła). Egzegeci przyjmujący za podstawę swych badań teorię dwóch źródeł biorą więc pod uwagę niezależne od siebie świadectwa zawarte u Marka, w źródle Q oraz we własnym materiale Mateusza i Łukasza (niem. Sonderquellen).
We współczesnej egzegezie niemal powszechnie przyjmowana jest teza, iż Marek napisał swą Ewangelię wcześniej niż dwaj pozostali synoptycy, którzy korzystali później z jego dzieła, wzbogacając je materiałem własnym, a także nauczaniem Jezusa zapisanym w zaginionym źródle, określanym jako Q (niem. Quelle – „źródło”). O istnieniu takiego źródła świadczy materiał wspólny dla Mateusza i Łukasza, którego brak u Marka. Wielu badaczy twierdzi, że źródło Q dlatego zaniknęło, gdyż zostało w całości włączone do dzieła Mateusza i Łukasza; nie było więc potrzeby wydawania go osobno. Tzw. teoria dwóch źródeł (niem. Zweiquellentheorie) jest dziś najbardziej powszechnie przyjmowanym rozwiązaniem problemu synoptycznego.
Kryterium ciągłości (koherencji)
Autentyczne są te słowa Jezusa, które zabarwione są kolorytem palestyńskim i aramejskim. To tzw. kryterium ciągłości dotyczy środowiska geograficznego, społecznego, religijnego i obyczajowego. Za autentyczne należy więc w pierwszym rzędzie uznać te wypowiedzi Jezusa, w których zachowały się aramejskie słowa, które nie zostały przetłumaczone na grecki przez autorów Ewangelii, jak np. abba, rakaczy korban. Niektórzy ewangeliści zapisują słowa Jezusa z użyciem semickiego stylu, w którym charakterystyczny jest parallelismus membrorum (jest to więc swoiste kryterium językowe, co ciekawe – często pomijane przez Łukasza, który był Grekiem). Następnie znamię autentyczności noszą te wydarzenia, które łączą się z określonym środowiskiem geograficznym, precyzyjnie przedstawionym przez ewangelistów (nazwy miast, regionów, gór itp.). Ewangelie odwołują się również do konkretnych postaci historycznych Palestyny pierwszego wieku (Cezar August, Herod Wielki, Kwiryniusz, Herod Antypas, Kajfasz, Annasz, Piłat, Archelaus), których działalność potwierdzają dane pozabiblijne. Za autentyczne uznać należy także wypowiedzi Jezusa dotyczące życia religijnego i obyczajowego tamtych czasów (krytyka stronnictw religijnych, odwołanie się do zwyczajów rytualnych, do pracy rybaków czy pracy na roli).
Kryterium zgodności z istotą orędzia
Autentyczne są te słowa Jezusa, które są zgodne z istotnymi treściami Jego orędzia, zwłaszcza z ich aspektem mesjańskim i eschatologicznym. Wokół nadejścia mesjańskiego królestwa Bożego skupia się całe przepowiadanie Jezusa. Stąd logia i przypowieści Jezusa na temat królestwa Bożego bez wątpienia noszą na sobie znamię autentyczności. Nie ulega jednak wątpliwości, że nie tylko u Marka, ale we wszystkich Ewangeliach synoptycznych, na czoło wśród idei o ładunku teologicznym w nauczaniu Jezusa wysuwa się zagadnienie królestwa Bożego. Temat ten obecny był, choć w odmienny niż u Jezusa sposób, w nauczaniu judaizmu. Podjęta przez Jezusa naczelna idea Jego nauczania, idea królestwa Bożego, miała już długą historię w tradycji judaizmu, zarówno tej zapisanej na kartach Starego Testamentu, jak i obecnej w literaturze międzytestamentalnej oraz w przekazie ustnym uwiecznionym później w literaturze rabinicznej. „Królestwo” jako termin należący do słownika politycznego, w swym metaforycznym znaczeniu wskazuje najpierw na Boga jako Króla władającego nad określonym terytorium, dopiero w drugim rzędzie przyjmuje znaczenie bardziej abstrakcyjne, dotyczące uniwersalnej władzy Boga.
Podobnie ma się rzecz w przypadku wypowiedzi dotyczących czasów ostatecznych. Całe orędzie Jezusa naznaczone jest myślą eschatologiczną. Rozpoczynając swą działalność mówił: „Czas się wypełnił i bliskie jest królestwo Boże. Nawracajcie się i wierzcie w ewangelię” (Mk 1,15). Głosząc nadejście eschatologicznego królestwa Bożego, Jezus włącza się w jeden z żywotnych nurtów religii żydowskiej Jego czasu. Od II w. przed Chr. trendy te znalazły swój wyraz na kartach pism apokaliptyki żydowskiej.
Kryterium nieciągłości
Autentyczne są te słowa Jezusa, które różnią się zasadniczo od idei głoszonych przez ówczesny judaizm i nauczycieli Kościoła pierwotnego. To tzw. kryterium nieciągłości stanowi o oryginalności nauki Jezusa. Jawne przeciwstawienie się ogólnemu i powszechnemu nauczaniu judaizmu nadaje tym wypowiedziom Jezusa charakter oryginalności. Za przykład może posłużyć Jezusowe nauczanie o małżeństwie. Praktyka rozwodów bazowała na przepisie prawnym: „Jeśli mężczyzna poślubi kobietę i zostanie jej mężem, lecz nie będzie jej darzył życzliwością, gdyż znalazł u niej coś odrażającego, napisze jej list rozwodowy, wręczy go jej, potem odeśle ją od siebie”(Pwt 24,1).
Rabinistyczne szkoły różnie interpretowały wiersz Pwt 24,1, zastanawiając się nad interpretacją słów „coś odrażającego”. Szkoła Hillela zezwalała na rozwód w przypadku cudzołóstwa żony, a nawet z dużo bardziej błahych powodów (np. ogólne zaniedbanie obowiązków przez żonę, niewłaściwe zachowanie, złe przygotowanie posiłków). Szamaj nauczał, że wystarczającym powodem rozwodu jest ogólnie rozumiana niemoralność żony. Najbardziej liberalne poglądy w kwestii rozwodu prezentowała szkoła rabbiego Akiby, według którego powodem rozwodu może być każda przyczyna, którą mąż uzna za wystarczającą. Ponieważ za pierwszy i główny cel małżeństwa uważano posiadanie dzieci, a przede wszystkim synów, dlatego wielu spośród rabinów głosiło wręcz powinność napisania listu rozwodowego żonie, w przypadku braku potomstwa po dziesięciu latach pożycia.
Jezus zrywa całkowicie z dotychczasową tradycją, radykalnie zakazując rozwodów (Mk 10,1-10). Nowość Jego nauczania o małżeństwie w stosunku do tradycji judaizmu polega na dwu aspektach: kategorycznym zakazie rozwodów oraz podkreśleniu monogamicznego charakteru związku małżeńskiego.
Kryterium zakłopotania
Według tego kryterium autentyczne są te słowa Jezusa i wydarzenia z Jego życia, które mogłyby budzić zakłopotanie pierwszych wierzących. Przykładem takiego wydarzenia jest chrzest Jezusa. Skoro Jan udzielał chrztu nawrócenia, dziwnym wydaje się fakt, że Jezus, który był bezgrzeszny, przyjął chrzest z Jego rąk. Może dlatego Marek opisuje to wydarzenie bardzo krótko (Mk 1,9-11), natomiast Mateusz zauważa, że to Jan czuł się niegodny (Mt 3,13-17), Łukasz nie wspomina o tym, kto ochrzcił Jezusa (Łk 3,19-22), natomiast Jan w ogóle pomija opis samego chrztu.
Kryterium zgodności (niesprzeczności) słów i czynów Jezusa
Autentyczne są te słowa Jezusa, które pozostają we wzajemnej harmonii. Całkowita korelatywność pomiędzy postępowaniem i nauką Jezusa stanowi o tzw. kryterium niesprzeczności słów i czynów. Jeśli więc np. Jezus w synagodze w Nazarecie zapowiada, że przyszedł, aby ubogim nieść dobrą nowinę, aby uwalniać uwięzionych, przywracać wzrok niewidomym (por. Łk 4,18-19), a następnie dokonuje uzdrowień i egzorcyzmów, można te zapowiedzi Izajasza uznać za cytowane bezpośrednio przez Jezusa z zastosowaniem do Jego własnej misji.
Polub stronę na Facebook