Judaizm u początków ery chrześcijańskiej

Judaizm u początków ery chrześcijańskiej
Bibliotheca Biblica
red. M. Rosik
TUM Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej
Wrocław 2008, ss. 247 [wydanie drugie]

Opis

Judaizm czasów Jezusa był bardziej sposobem życia i widzenia świata niż systemem doktrynalnym. Być Żydem znaczyło żyć w określony sposób. Wydaje się, że więcej kontrowersji dotyczyło praktyk religijnych niż artykułów wiary. Każda dziedzina życia regulowana była przez prawo natury religijnej. Prezentacja judaizmu początków ery chrześcijańskiej opiera się na analizie materiałów źródłowych z tego okresu bądź związanych z nim nicią merytoryczną. Pierwszym zagadnieniem, które przybliża niniejsza praca, jest instytucja świątyni jerozolimskiej i łączący się z nią kult ofiarniczy oraz sposób celebracji dni i czasów świętych. Następnie omówione zostały poszczególne grupy i stronnictwa działające w Palestynie w pierwszej połowie I stulecia po Chr. Wiodącą rolę w myśli i praktyce judaizmu odegrała tradycja literacka, na czele z Torą, co szabat odczytywaną w synagodze. Autor przedstawił także szerzej pojętą spuściznę literacką judaizmu. Kolejnym przedmiotem prezentacji stała się instytucja synagogalna. Obraz judaizmu początków ery chrześcijańskiej dopełnia omówienie niektórych zwyczajów religijnych, związanych z rytmem i doniosłymi wydarzeniami życia jednostek.

W książce autor postawił sobie pytanie o kształt i funkcjonowanie instytucji związanych z judaizmem czasów Jezusa, nie pomijając przy tym zasadniczych wierzeń i zwyczajów żydowskich. Określenie „era chrześcijańska”, użyte w tytule, nie odsyła w tym wypadku do początków Kościoła popaschalnego, lecz jego znaczenie zbiega się z angielskim „christian era” lub „common era”, wskazując na przełom pomiędzy tym, co w literaturze świeckiej określa się wyrażeniem „przed naszą erą” i „nasza era”. Po przedstawieniu źródeł reprezentatywnych dla badanego okresu, zajął się więc kolejno instytucją świątynną, kultem ofiarniczym, dniami i czasami świętymi, prezentacją ugrupowań religijnych, tradycją literacką, instytucją synagogalną i zwyczajami żydowskimi. W prezentacji poszczególnych instytucji, wierzeń i zwyczajów judaizmu sięga często nie tylko – co zrozumiałe – do ksiąg Starego i Nowego Testamentu, ale także do innych źródeł, zasygnalizowanych w pierwszym rozdziale: pism Flawiusza i Filona, apokryfów Starego Testamentu i literatury judeo-hellenistycznej, pism qumrańskich i literatury rabinicznej. Pisma te osadzone są mocno w interesującej autora epoce, bądź przez czas ich powstania, bądź przez zagadnienia w nich poruszane. Zebrany i usystematyzowany w książce materiał dowodzi, że judaizm omawianego okresu przedstawia obraz bardziej bogaty i skomplikowany niż sądzi się zazwyczaj. Różnorodność ta wynika nie tylko z odmiennych przekonań i praktyk różnych grup i stronnictw, ale także ze specyfiki diaspory żydowskiej. Judaizm praktykowany na co dzień był bardziej sposobem życia i widzenia świata niż systemem doktrynalnym. Wydaje się, że więcej kontrowersji dotyczyło praktyk religijnych niż „artykułów wiary”. Każda dziedzina życia regulowana była przez prawo natury religijnej. Fakt ten wynikał z głębokiego przekonania Żydów, że Bóg zainteresowany jest całym człowiekiem, w każdym wymiarze jego życia. Bóg interesuje się jednak nie tylko jednostką; kategoria narodu jako ludu wybranego przez Jahwe, z którym On sam, z własnej inicjatywy, zawiera przymierze, stanowiła o sposobie widzenia życia społecznego i politycznego. Nie istniał rozdział religii i polityki. Ugrupowania religijne zainteresowane były sprawami politycznymi; polityczne bunty przeciw Rzymowi miały podłoże religijne. Książka nakreśla szerokie tło historyczne, kulturowe, religijne i społeczne życia i nauczania Jezusa. Pod wieloma względami porusza zagadnienia środowiska biblijnego. Judaizm miał bez wątpienia wpływ – jak mówi we wstępie ks. prof. H. Langkammer – na „Jezusowe chrześcijaństwo”.

Spis treści

PRZEDMOWA
WSTĘP

I. PROBLEM ŹRÓDEŁ

• JÓZEF FLAWIUSZ
• FILON Z ALEKSANDRII
• APOKRYFY STAREGO TESTAMENTU I LITERATURA JUDEO-HELLENISTYCZNA
• MANUSKRYPTY ZNAD MORZA MARTWEGO
• LITERATURA RABINICZNA

II. ŚWIĄTYNIA

• ZNACZENIE I ŚWIĘTOŚĆ ŚWIĄTYNI
• ŚWIĄTYNIA HERODA
• PERSONEL ŚWIĄTYNNY
• DZIEŃ W ŚWIĄTYNI

1. Dzień powszedni
2. Szabat
3. Święta
   1. Dzień Pojednania
   2. Regalim – święta pielgrzymie.
      • Pascha
      • Święto Tygodni
      • Święto Namiotów
   3. Nowy Rok
   4. Nów księżyca

III. KULT OFIARNICZY

• IDEA I ZNACZENIE OFIARY
• RYT OFIARNICZY

1. Przedstawienie ofiary
2. Włożenie rąk na dar ofiarny
3. Zabicie zwierzęcia i ryt pokropienia
4. Spalenie (i spożycie) ofiary

• RODZAJE OFIAR

1. ’olah
2. hattat
3. ’aszam
4. zabah szelamim
   1. neder
   2. zebah hattôdah
   3. nedabah
5. minhah

IV. DNI I CZASY ŚWIĘTE

• DNI ŚWIĄTECZNE NAKAZANE W PRAWIE

1. Szabat
2. Jom Kippur
3. Pesah
4. Sukkot
5. Szavuot
6. Rosz Ha-Szanah
7. Rosz Hodesz

• DNI ŚWIĄTECZNE DODANE Z BIEGIEM CZASU

1. Purim
2. Hanukkah

• ROK SZABATOWY I JUBILEUSZOWY

1. Rok szabatowy
2. Rok jubileuszowy

V. UGRUPOWANIA RELIGIJNE

• FARYZEUSZE

1. Faryzeusze za czasów Chrystusa – rys historyczny
2. Teologia i praktyki faryzeuszy

• SADUCEUSZE

1. Saduceusze za czasów Chrystusa – rys historyczny
2. Wierzenia i praktyki saduceuszy

• QUMRAŃCZYCY – ESSEŃCZYCY

1. Qumrańczycy – esseńczycy za czasów Chrystusa – rys historyczny
2. Wierzenia i praktyki qumrańczyków – esseńczyków

• ZELOCI I SYKARYJCZYCY

1. Zeloci i sykaryjczycy w czasach Chrystusa – rys historyczny
2. Wierzenia i praktyki zelotów i sykaryjczyków

• UCZENI W PIŚMIE

1. Uczeni w Piśmie w czasach Chrystusa – rys historyczny
2. Wierzenia i praktyki uczonych w Piśmie

• HERODIANIE

1. Herodianie w czasach Chrystusa – rys historyczny
2. Wierzenia i praktyki Herodian

• SAMARYTANIE

1. Samarytanie w czasach Chrystusa – rys historyczny
2. Wierzenia i praktyki Samarytan

VI. TRADYCJA LITERACKA

• PRAWO
• PROROCY
• PISMA
• LITERATURA APOKALIPTYCZNA I INNE PISMA

VII. SYNAGOGA

• ROLA SYNAGOG ZA CZASÓW CHRYSTUSA
• MODLITWA W SYNAGODZE

VIII. NIEKTÓRE ZWYCZAJE

• MODLITWA UŚWIĘCAJĄCA DZIEŃ
• NARODZINY I ŚMIERĆ

1. Narodziny
   1. Nadanie imienia
   2. Obrzezanie
   3. Wykup pierworodnych
2. Śmierć i zwyczaje pogrzebowe

• MAŁŻEŃSTWO

1. Zaręczyny
2. Zawarcie małżeństwa
3. Możliwość rozwodu

• ŚLUBY I PRZYSIĘGI

1. Śluby
2. Przysięgi

• POSTY I DANINY

1. Posty
2. Daniny

• POSŁOWIE
• WYKAZ SKRÓTÓW
• BIBLIOGRAFIA

***

17 stycznia każdego roku obchodzimy  Dzień judaizmu w Kościele katolickim. W zamyśle pomysłodawców nie chodziło o dzień dialogu chrześcijańsko – żydowskiego. Nie chodziło o śpiewanie pieśni klezmerskich ani warsztaty,  na których uczy się przygotowywać czulent i bajgle. Nie chodziło o odkrywanie świata współczesnych Żydów, podzielonych na cztery nurty: ortodoksyjny, konserwatywny, reformowany i syjonistyczny. Rację ma ks. prof. Waldemar Chrostowski, gdy mówi:

Z Dnia judaizmu zrobiono wydarzenie kulturalno-społeczne i polityczne, wskutek czego zabrakło miejsca albo jest go stanowczo za mało dla wymiaru religijnego i teologicznego, a to przecież stanowi jego sedno. Kiedy go brakuje, dialog traci to, co najważniejsze. Nie jest normalne ani do zaakceptowania, że w dniu obchodów usuwa się ołtarz z kościoła, w którym są one urządzane, albo zasłania krzyże tak, aby nie było ich widać.

Dzień judaizmu został zdegradowany do dnia kultury żydowskiej. Tymczasem zamysł pomysłodawców Dnia judaizmu był prosty: uświadomić wierzącym w Chrystusa żydowskie korzenie chrześcijaństwa. Idąc za tą myślą, serdecznie zapraszam do pobrania PDF-u książki Judaizm u początków ery chrześcijańskiej (Bibliotheca Biblica, Wrocław 2008).

***

 

Recenzja ks. prof. Jana Klinkowskiego

Tematyka spotkania judaizmu i chrześcijaństwa wywołuje ciągle wiele kontrowersji, a ich przyczyna bardzo często tkwi w przyjętych stereotypach historycznych, które bardziej upraszczają wzajemne relacje niż je wyjaśniają. Aktualność podjętego zagadnienia wskazała Papieska Komisja Biblijna w niedawno opublikowanym dokumencie: Le peuple juif Saintes Écritures dans la Bible chrétienne, zachęcając biblistów do ponownej analizy wkładu narodu żydowskiego w Biblię chrześcijańską.

Autor zaprezentował nam judaizm w ośmiu rozdziałach swojej pracy. Słusznie opracowanie rozpoczyna od oceny źródeł. Dzieła Józefa Flawiusza, Filona Aleksandryjskiego, apokryfy Starego Testamentu, literatura judeo-hellenistyczna, manuskrypty znad Morza Martwego oraz literatura rabiniczna stanowią podstawowe źródła dla określenia prądów myślowych judaizmu czasów Chrystusa. Wydaje się, że Autor mógł jeszcze więcej zaczerpnąć z osiągnięć współczesnej archeologii na terenie Palestyny, wykraczając poza badania w Qumran. Wszakże bogactwo form życia codziennego można dostrzec po materialnych pozostałościach danej kultury. Zresztą sam Autor zaznacza, że „być Żydem znaczyło żyć w określony sposób” (s. 10).

W rozdziale drugim Autor przedstawia centrum życia judaizmu, jakim była świątynia. Jest to miejsce wydzielone z przestrzeni świeckiej, ponieważ tutaj szczególnie obecny jest Bóg. Zakresy przestrzeni świętości zostały przedstawione na przykładzie świątyni Heroda. Następnie omówione zostały predyspozycje personelu świątynnego, adekwatne do wypełnianych funkcji. Tętniąca życiem świątynia to sprawowany w niej kult, który przebiega w określonym czasie. Nieuniknionym stało się zatem zaprezentowanie poszczególnych świąt w życiu liturgicznym świątyni, mimo że w rozdziale czwartym pojawi się jeszcze raz analiza dni i czasów świętych. Autor w tym miejscu skoncentrował się na składanych ofiarach w liturgii poszczególnych świąt. W rozdziale trzecim Autor przedstawia kult ofiarniczy, który był integralnie związany ze świątynią. Po prezentacji rytu ofiarniczego, a więc przedstawieniu ofiary, włożeniu rąk, zabiciu zwierzęcia oraz spaleniu i spożyciu, Autor omawia rodzaje ofiar. W rozdziale czwartym Autor analizuje czasy święte. Rozpoczyna od omówienia świąt nakazanych w Prawie, przedstawiając w kolejności: Szabat, Jom Kippur, Pesah, Sukkot, Szavuot, Rosz Ha-Szanah, Rosz Hodesz. Święta Purim i Hanukkah, które weszły później do liturgii judaistycznej Autor omawia w osobnym dziale. Kończy rozważania na temat czasów świętych przedstawieniem idei roku szabatowego i jubileuszowego. W rozdziale piątym prezentowane są ugrupowania religijne. Omówione zostają ugrupowania faryzeuszy, saduceuszy, esseńczyków (qumrańczycy), zelotów, uczonych w piśmie, herodian i Samarytan. Dobrze, że Autor zauważył Samarytan i wpisał ich w krajobraz judaizmu ówczesnych czasów. Wielu autorów piszących na omawiane zagadnienie marginalnie traktuje wkład duchowy Samarytan w ówczesną myśl teologiczną. W szóstym rozdziale Autor opracowuje tradycję literacką judaizmu. Słusznie Autor zaznacza, że w „czasach Chrystusa kanon ksiąg świętych Biblii Hebrajskiej nie był jeszcze zamknięty” (s. 135). Stąd próba sięgnięcia w tradycję literacką wymagała zastosowania przyjętych rozwiązań w nieco późniejszym czasie, których jednak geneza tkwiła w omawianej epoce. Autor przedstawił znaczenie Prawa, Proroków, Pism i literatury apokaliptycznej. Kolejny VII rozdział poświęcony jest synagodze. Przedstawiona struktura architektoniczna i wyposażenie wnętrza mówią dużo o ludziach gromadzących się tutaj na spotkaniach. Synagoga pełniła funkcję wielowymiarową.

Była miejscem nauczania Tory, domem modlitwy (bet ha-tefilla), lokalnym sądem, ośrodkiem pomocy socjalnej. Ostatni, ósmy rozdział poświęcony jest wybranym zwyczajom. Autor na początku przedstawia zwyczaje związane z narodzinami dziecka: nadanie imienia, obrzezanie, wykup pierworodnych. Następnie zaprezentowane zostają zwyczaje pogrzebowe, które integralnie związane są wiarą Izraela. Rozwijając zagadnienie zwyczajów związanych z zawarciem małżeństwa, Autor omówił zaręczyny, moment zawarcia małżeństwa oraz ewentualną możliwość rozwodu. Na zakończenie Autor przedstawił w zwięzły sposób zagadnienie podejmowania ślubów, wypełniania postów i składania danin.

Ks. Mariusz Rosik wpisał się w grono kilku autorów, którzy w ostatnim czasie podjęli się zadania opracowania obrazu judaizmu. Większość jednak autorów zajmowała się judaizmem patrząc na jego stan duchowy z pozycji naszych czasów. Ks. Marian Rosik podjął się niełatwego zadania spojrzenia na judaizm w czasach początków ery chrześcijańskiej. Jego praca będzie dużą pomocą dla studentów teologii, katechetów i ludzi świeckich pragnących wniknąć w środowisko nauczania Jezusa i pierwszej wspólnoty apostolskiej. Omawiane zagadnienie może być pomocą w przezwyciężaniu ukrytej, często nieuświadomionej, refleksji teologicznej pomijającej w nauczaniu wątki starotestamentalne. Omawiana pozycja jest wspaniałym tłem dla ukazania przejścia między Starym a Nowym Testamentem. Tę przestrzeń duchową musi pokonać wraz z Jezusem każdy pragnący pełniej zrozumieć Jego orędzie. Ks. Marian Rosik pragnie nam ułatwić zrozumienie orędzia Pisma świętego na styku dwóch testamentów, prowadząc nas drogą medytacji nad myślą teologiczną judaizmu początków ery chrześcijańskiej.