Upadek świątyni jerozolimskiej w 70. roku w ogromnym stopniu wpłynął na kształt religii żydowskiej. W gruzach legła najważniejsza instytucja judaizmu, zaczęto więc poszukiwać nowych form praktykowania religijności. Nastąpił kres judaizmu biblijnego, skoncentrowanego właśnie wokół świątyni. W duchowej historii Żydów rozpoczął się nowy okres. Nadano mu miano judaizmu rabinicznego.
Rabini, w większości potomkowie dawnych faryzeuszy, około 90. roku zgromadzili się w miejscowości Jabne nad Morzem Śródziemnym, by wypracować nowe formy praktykowania religijności. Przewodził im – jak głosi na półlegendarny przekaz – cudownie ocalony (wyniesiony w trumnie) z płonącej Jerozolimy w 69 r. Jochanan ben Zakkai. Założył on akademię toraiczną w Jabne. Ben Zakkai zdobył zgodę władz rzymskich na założenie tej uczelni. Fakt ten jest o tyle godny podkreślenia, że od początków dominacji rzymskiej faryzeusze – do nich należał ben Zakkai – raczej nie angażowali się w życie polityczne. Można wymienić zaledwie kilka epizodów o charakterze politycznym, w które bezpośrednio zaangażowani byli członkowie frakcji faryzejskiej. Dwadzieścia lat po upadku świątyni sytuacja wymusiła w pewnym sensie konieczność ułożenia się faryzeuszy z władzami rzymskimi, między innymi po to, aby uzyskać pozwolenie na założenie akademii.
W akademii jeszcze bardziej niż dotychczas skupiono się na Torze. Gdy zabrakło świątyni, w centrum judaizmu ostała się wyłącznie Tora, najpierw pisana, zawarta w Biblii, a następnie ustna, zawarta w komentarzach i interpretacjach do świętych ksiąg. Znakiem wierności Żydów wobec Bożego przymierza nie były już składane ofiary, lecz pieczołowicie przestrzegane przepisy Tory. To właśnie w Jabne zapadła decyzja, by zacząć spisywać to, co dotychczas przez wieku przekazywano w tradycji ustnej. I tu leżą początki literatury rabinicznej.
Do literatury tej zaliczyć należy Misznę, Gemarę, Toseftę, midrasze i Talmud w jego dwóch redakcjach, palestyńskiej i babilońskiej.
Miszna
Miszna jest podstawowym źródłem informacji o wczesnym judaizmie rabinicznym, powstałym ok. 200 r. po Chr. w Palestynie pod auspicjami Judy I, znanego jako Rabbi. Sama nazwa dzieła pochodzi od hebrajskiego czasownika oznaczającego „powtarzać”. Stanowi ono bowiem swoiste powtórzenie przykazań Tory z dołączonym do nich komentarzem.
Nowy prąd, którego zadaniem jest objaśnianie Tory, rozpoczął się w ramach religii Izraela już po niewoli babilońskiej. Powstał wówczas ustny przekaz Prawa, który został utrwalony na piśmie właśnie w formie Miszny. Założeniem Miszny jest teza, że Tora ustna posiada autorytet niezależnie od Tory pisanej, stąd też brak w niej biblijnych cytatów, które miałyby potwierdzać i uzasadniać naukę rabinów. Miszna posiada charakter filozoficzno – prawny. W pierwszym rzędzie jest zbiorem tradycji nauczania rabinów i praktyk religijnych Żydów. Choć ostatecznie zredagowana została u początku trzeciego stulecia, zapisane w niej tradycje (w większości anonimowe, pomimo faktu, że pojawia się na jej stronach ponad sto pięćdziesiąt imion rabinów i mędrców) obejmują okres od II w. przed Chr. do czasów ostatecznej redakcji działa. Niektórzy uczeni nie wahają się mówić o początkach Miszny właśnie w okresie około roku 70 po Chr. Owszem, niektóre teksty Miszny odwołują się do czasów istnienia i funkcjonowania instytucji świątynnej i królewskiej, nie wiadomo jednak, na ile początkami swymi rzeczywiście sięgają tamtych czasów, na ile zaś są próbą zakotwiczenia poglądów rabinackich w czasach istnienia przybytku. Miszna podzielona na sześć części zawiera trzydzieści sześć traktatów.
Zadziwiające, że ponad połowa treści w niej zapisanych dotyczy kultu sprawowanego w świątyni, która w chwili powstania Miszny od ponad 130 lat już nie istniała. Akcentowanie świętości przybytku ma jasno określony cel: w chwili, gdy świątynia już nie istnieje, to naród izraelski ma stać się święty i całkowicie podporządkowany woli Boga. Przesunięcie akcentu w judaizmie rabinackim ze świątyni na naród jako całość bazuje na przekonaniu, że centrum całego stworzenia stanowi człowiek obdarzony darem wolnej woli.
Talmud
Po powstaniu Miszny rozwój literatury rabinicznej stał się jeszcze bardziej dynamiczny. Najpierw należy zwrócić uwagę na zbiór uzupełnień do Miszny, który wyszedł spod piór rabinów komentujących tę właśnie księgę. Komentarze te nazwano po aramejsku baraita, jako że pozostawały poza Miszną (aram. baraitot– „na zewnątrz”). Baraita stanowiła ważny argument podczas dysput rabinackich; powoływano się na opinie liczących się autorytetów w wykładni Tory. Nie wiadomo jednak, z jakiego powodu nie zapisano tych komentarzy w samej Misznie.
Innym materiałem uzupełniającym Misznę stała się Tosefta (aram. „dodatek”), która podzielona została również na sześć części. Dzieło to zostało ukończone około 230 roku. Zawiera identyczne porządki i traktaty, z kilkoma zaledwie wyjątkami.Czytana sama wydaje się być pozbawiona logicznych struktur czy przejść pomiędzy zdaniami. Staje się klarowna dopiero wtedy, gdy czyta się ją łącznie z Miszną. Tosefta często wskazuje autorów powiedzeń i opinii, które w Misznie pozostają anonimowe. W niektórych fragmentach Tosefta wydaje się komentarzem do Miszny, natomiast wiele fragmentów Tosefty nie ma odpowiedników w Misznie.
Komentarze do Miszny, które zaczęły powstawać od III w. po Chr., zapisane zostały w Gemarze.Miszna stała się materiałem, który należało opracować w szkołach rabinackich. Zadanie to stawało się tym bardziej palące, im bardziej dzieło zyskiwało na ważności w codziennym nauczaniu judaizmu. W szkołach uczono się Miszny na pamięć, a następnie komentowano jej poszczególne traktaty. W ten sposób powstawał komentarz do Miszny, zwany właśnie Gemarą („zakończenie” lub „uzupełnienie”).
Ponieważ opracowywano go w dwóch różnych ośrodkach, w Palestynie i Mezopotamii, stąd Talmud, który powstał jako połączenie Miszny z Gemarą, istnieje w dwóch wersjach. W Babilonii panowały nie tylko inne warunki życiowe, ale także powstawały odmienne zwyczaje natury religijnej. Ponieważ przyjęto Misznę jako kodeks życia religijnego, nie wolno było jej zmienić. Należało więc podjąć wszelki wysiłek, by zharmonizować lokalne zwyczaje z ogólnymi zasadami podanymi w Misznie.
Talmud jest niemal niewyczerpaną kopalnią wiadomości o żydowskiej oraz bliskowschodniej i środkowowschodniej teologii, prawie, historii, etyce, legendach i folklorze. Szczególnie cenne jest to, że przytacza poglądy przeciwstawne i odrzucone. Talmud Jerozolimski datuje się na wiek IV, natomiast Babiloński na początek VI w.
Autorzy Talmudu zasadniczo skupiali się na harmonizacji przepisów, które przy pierwszej lekturze mogły wydawać się niespójne. W odniesieniu do tekstu Miszny Talmud czyni zazwyczaj jedno lub więcej z czterech uzupełnień: ustala ostateczny tekst; wyjaśnia znaczenie Miszny, włączając glosy i rozszerzenia; podaje argumenty z Biblii Hebrajskiej za tezami Miszny; harmonizuje przeciwstawne czy sprzeczne fragmenty Miszny dotyczące tego samego zagadnienia.
Midrasze
Termin „midrasz” pochodzi od hebrajskiego czasownika oznaczającego „poszukiwać”, „śledzić”. W odniesieniu do dzieł literatury żydowskiej wskazuje na rabiniczne komentarze do ksiąg biblijnych. Jest to interpretacja raczej swobodna, z wykorzystaniem legend, przypowieści, przysłów czy krótkich opowiadań. W egzegezie rabini stosowali się nie tylko do siedmiu reguł Hillela oraz reguł wypracowanych później przez jego następców, ale okazali się twórcami nowego gatunku literackiego, który przybrał nazwę właśnie midraszu. Midrasze stanowią żywą ilustrację aplikacji tekstów świętych w wymiarze codziennym. Ich analiza pozwala przybliżyć sposób kształtowania się religijnej tradycji judaizmu.
Środowisko powstawania midraszy było dwojakie: szkoła i synagoga. W szkołach praktykowano zazwyczaj midrasz egzegetyczny, w którym komentowano tekst biblijny wiersz po wierszu. Synagoga stała się miejscem, gdzie przeprowadzano midrasz homiletyczny, który wykorzystywał opowiadania, historie, przypowieści. W literaturze rabinicznej bowiem wyróżnić można dwa rodzaje materiału: wskazania moralno-prawne oraz opowiadania. Pierwszy tworzy tzw. halachę, czyli „drogę” lub „chodzenie” i zawiera materiał obejmujący cały obszar żydowskiego Prawa oraz jego zastosowanie. Hagada natomiast polega na interpretacji narracyjnego materiału Biblii Hebrajskiej i nie jest przy tym pozbawiona opowiadań współczesnych rabinom czy motywów folklorystycznych. Egzegeza hagadyczna jest swobodniejsza; z jednej strony wiąże się nierozerwalnie z tradycją, z drugiej zaś otwarta jest na aktualne problemy i kwestie dyskusyjne czy żywotne w danej społeczności.
Targumy
Szczególną część literatury judaistycznej stanowią targumy. Są one tłumaczeniem (a często raczej parafrazą) aramejskim tekstu hebrajskiego Biblii. W czasach Chrystusa aramejski był językiem powszechnym w Palestynie. W liturgii synagogalnej fragmenty Tory i Proroków były czytane po hebrajsku, a następnie tłumaczone i komentowane po aramejsku. Te tłumaczenia i parafrazy, początkowo przekazywane ustnie, zastały spisane w dwóch zasadniczych tradycjach, zwanych Targumem Onkelos i Targumem Palestyńskim. Choć datacja ich stwarza pewne problemy, niekiedy również i one mogą okazać się pomocne w nakreśleniu obrazu judaizmu I w. po Chr.Troską twórców targumów było wierne zachowanie tekstu Biblii. Dla dokonania przekładu na aramejski należało się postarać o oryginał lub jego odpis. Targumy oddają więc sposób rozumienia Biblii z czasów, w których powstawały.